Huwebes, Pebrero 29, 2024

SA MALAPIT NA HINAHARAP SA BAYAN NG MGA KOTSE

TATLONG MOBILE APPLICATION ng motorcycle taxi ang sabay-sabay kong ginamit—Joyride, Move It, Angkas—isang tanghali ng Disyembre, dahil walang tumatanggap ng aking booking. Ayoko namang mamasahero dahil mahuhuli ako sa dadaluhan kong programa. Gayon man, inabot pa rin ako nang lampas 20 minuto bago ako nasakay. At marahil, kung hindi ako naglagay ng tip sa booking ay mas matagal pa bago ako nasakay.


Ang paglaganap ng mga motorcycle taxi ay iniluwal ng patuloy na paglala ng krisis sa transportasyon. Dahil mahaba ang pila sa mga pampublikong sasakyan at dahil mabigat ang trapiko, pinipili ng mga gaya ko na mag-motorcycle taxi na lamang kahit magastos. Hindi lamang sa pamasahe ang dagdag-gastos, kundi maging sa pambili ng internet connection. Kailangang may internet para makapag-book ng ride. Ang mahalaga ay makarating sa pupuntahan nang mas maaga, at makatipid sa enerhiya ang katawan para maitawid ang buong linggo.


Pero sino ang may kakayahang mag-motorcycle taxi? Ang mga petiburges at mga nasa mas mataas na estado ng lipunan lamang. Hindi kakayanin ng karaniwang manggagawa na sumasahod ng minimum wage—P610 kada walong oras—na mag-motorcycle taxi. Bukod dito, hindi rin katiyakan sa mas mabilis at mas mapayapang biyahe ang pagmo-motorcycle taxi. Tuwing rush hour, lalo kung umuulan, napakahirap makapag-book ng motorcycle taxi. Sa maiksing sabi, ang dapat ay ayusin ang sistema ng pampublikong transportasyon.


Nakakapagod, napakagastos, hindi ligtas, at walang kapayapaan. Ganito ang nahaharaya kong hinaharap ng paglalakbay sa Kamaynilaan kung hindi maiaayos at magpapatuloy pa sa pagsahol ang sistema ng pampublikong transportasyon sa Kamaynilaan. Nakakapagod sapagkat mas matagal ang mga biyahe mulang pagpila at pakikipagtulakan para masakay hanggang pagtayo at pakikipagsiksikan sa loob ng sasakyan. Napakagastos sapagkat magkakaroon ng panibagong mga negosyo na mag-alok ng mas mabilis at maski papaano ay mas mayapang biyahe na pipiliin pa rin ng mga pasahero dahil wala namang mas mainam na opsyon, bukod pa sa magastos ang pagbili ng mga pagkain bilang pantawid-gutom sa napakatagal na biyahe, at ang paglipat sa ruta na mas marami ang gagawing pagsakay dahil hindi masakay sa unang ruta. Hindi ligtas sapagkat magluluwal ito ng mga seksuwal na pang-aabuso at mga pandurukot. At hindi payapa sapagkat lalong nakakasama sa kalusugan ng isip (mental health).


Ang mahirap pa, wala naman halos nagagawa ang mga pasahero sa mga oras na nasa biyahe sila. Kay hirap matulog dahil nakatayo, maupo man ay hindi pa rin makakatulog dahil siksikan. Hindi makapagpabasa ng libro o makapanood ng pelikula. Kaya nga nauso lalo ang mga earphone, para malibang maski papaano sa biyahe. Hindi ba’t nakakalungkot na kay iksi na nga ng búhay, kay raming oras pa sa búhay na ito ang nawawala sa ating mga Pilipino dahil lamang sa bulok na sistema ng tranportasyon?


                                                                          ***

SA TAIPEI, TAIWAN ako sumalubong sa taóng 2024. Pitong araw kami roon, mulang Disyembre 28, 2023 hanggang Enero 3, 2024. Sa isang linggong iyon, hangang-hanga ako sa sistema ng transportasyon sa Taipei.


Dahil kabisera ng Taiwan, ang Taipei ang pinakamataong lugar sa buong Taiwan, na lalo pang naging matao dahil sa Kapaskuhan—dumaragsa sa kabisera hindi lang ang mga nasa probinsya kundi maging ang mga turista. Ngunit sa kabila nito, napakagaang magbiyahe sa Taipei. Napakaraming bus, at nakalagay sa mga bus stop kung ilang minuto bago dumating ang partikular na bus na may partikular na ruta. Napakaluwag din sa mga bus. Makakaupo ang pasahero, makakapagpahingang mabuti sa biyahe.


Maganda rin ang sistema ng transportasyon sa kanilang MRT. Nagtatagpo ang lahat ng biyahe at tren ng MRT sa Taipei Main Station. May partikular na oras ng pagdating ang kada tren. Hindi siksikan sa mga bagon. Napakalayo sa kalagayan ng mga Pilipino sa pagsakay sa LRT, MRT at PNR—kailangang maghintay nang matagal kung rush hour para masakay, nakatayo, at siksikan. 


Nakita ko sa pagbiyahe ko sa Taipei ang mataas na tiwala ng mga Taiwanese sa kanilang kapwa. Tuwing magtatanong kami hinggil sa partikular na direksyon, inilalabas nila ang kanilang cellphone, ipinapakita sa amin ang mapa para ituro sa amin ang ruta. Hindi mababakas sa kanila ang takot na baka hablutin ang kanilang cellphone. Sa huling pagsakay ko sa MRT nang papunta kaming Taoyuan Airport para bumalik sa Pilipinas, nakalabas pa rin ako ng istasyon kahit kulang ng NT$53—ganyan kalaki—ang laman ng MRT card ko. Samantalang Pilipinas, hindi na makakalabas ang pasahero kahit P1.00 lamang ang kulang. (Dahil ayokong magkaroon ng utang sa Taiwan at ayokong isipin ninuman na mapagsamantala ang mga Pilipino, binayaran ko kaagad ang kulang.) Simple lang naman ang lohika rito—Bakit manghahablot ng gamit at/o hindi magbabayad ng kulang sa MRT ang sinumang nagtatrabaho sa Taiwan gayong napakaganda ng pasahod sa kanila? 


Hindi gayong karami ang karami ang kotse sa Taiwan kaya maluwag ang mga kalsada. Bakit ka nga naman magkokotse lalo kung mag-isa ka lang naman—gagastos ka pa sa gasolina, at mapapagod sa pagmamaneho—kung napakaganda naman ng sistema ng pampublikong transportasyon?


Pabalik sa Pilipinas, naiisip ko ang ganda ng sistema ng transportasyon sa Taiwan at ang kalunus-lunos na sistema ng transporaston sa Pilipinas na kailangan ko na namang tiisin. Nalungkot ako para sa Pilipinas at para sa mga kapwa ko Pilipino. Kung may magsasabi sa aking “Mayamang bansa kasi ang Taiwan,” sasabihin ko sa kanyang hindi hamak na mas malaki ang Pilipinas kaysa sa Taiwan, at hindi hamak na mas mayaman ang Pilipinas sa likas na yaman kumpara sa Taiwan. Ang problema ay nasa sistema ng lipunan lalo na sa bulok na gobyerno ng Pilipinas. Sabi nga sa aktibismo, “Mayaman ang Pilipinas ngunit naghihirap ang sambayanang Pilipino.”


                                                                          ***

MAY SARILI NANG BAHAY ang dalawa kong kapatid, kapwa sa magkaibang subdivision sa Marilao, Bulacan. Ang matalik ko namang kaibigan ay bumili ng lupa at nagpatayo ng bahay sa subdivision San Mateo, Rizal, kahit sa Maynila siya nagtatrabaho. Sakali mang magkaroon ng sariling bahay, sa sub-urban din ako titira.


Pasikip nang pasikip ang Kamaynilaan dahil panay ang dagsa rito ng mga tagaprobinsya, bunga ng kawalan ng sapat na oportunidad sa trabaho sa kanilang lalawigan. Kailangang alisin ang provincial rate para bumalik ang mga tagaprobinsya sa kanilang lalawigan, at kailangang ipagbawal ang mga political dynasty para bumilis ang tunay na pag-unlad sa mga lalawigan.


Bagama’t sa Kamaynilaan nagtatrabaho, marami ang pinipiling sa mga sub-urban magkaroon ng sariling bahay. Mahirap makahanap ng ibinebentang lupa sa Kamaynilaan, at makahanap man ay napakamahal naman. Nakikita rin ng mga pumipiling manirahan sa mga sub-urban ang magiging pagbabago sa kanilang lilipatang bayan sa susunod na mga dekada. Magiging gaya ito ng Kamaynilaan, magtataglay ng tinatawag ng marami—bagama’t problematiko ang pagtingin natin dito—na “progreso.” At magbubukas ng napakaraming oportunidad ang “progresong” ito.


Kung walang kongkretong solusyong gagawin, lalong hindi na mapayapang tumira sa Kamaynilaan sa malapit na hinaharap. Titindi ang siksikan dito ng mga tao, at sasahol ang krisis sa transportasyon. Samantala, dahil lumilipat ang mga tao sa mga sub-urban, sisirain ang mga bundok, bukid at kakahuyan na ipinagmamalaki ng mga taal na tagaroon, para pagtayuan ng mga subdivision, at kalaunan ay ng mga mall. Hindi makakaligtas ang mga karatig-bayan ng Kamaynilaan sa komersyalisasyon na nagpapanggap na pag-unlad.



                                                                          ***

HALOS DALAWANG DEKADA na rin akong namamasahero sa Kamaynilaan, mula pa noong kolehiyo ako hanggang ngayong nagtatrabaho na ako. Sa kabila ng laksang itinayong mga tulay at ginawang mga kalsada sa halos dalawang dekadang ito, hindi naman bumuti ang pamamasahero sa Kamaynilaan, sa halip ay lalo pa ngang sumahol. Nakakasamâ ang sumasahol na krisis sa transportasyon sa pisikal na kalusugan at kalusugan ng mga isip ng mga pasahero. Sabi nga, ang pagbibiyahe sa Kamaynilaan ay overtime na walang bayad.


Sa pag-aaral na isinagawa noong 2023 ng TomTom Traffic Index, lumilitaw na ang Metro Manila ang numero 1 sa pinakamasahol sa 387 metro sa buong mundo pagdating sa trapiko. Para makapagmaneho nang 10 kilometro sa Kamaynilaan, ang kinakailangan ay 25 minuto at 50 segundo. Mas matagal ito nang 50 segundo kumpara sa napakasahol na ring kalagayan ng trapiko sa rekord nito noong 2019. Sa maiksing sabi, sumahol pa ang napakasahol na ngang sistema ng transportasyon sa Kamaynilaan.


Noong 2019, pumaimbulog ang inis ng pagod nang taumbayan sa bulok na sistema ng transportasyon sa Kamaynilaan. Nagtuturo ako noon sa Pamantasan ng Lungsod ng Maynila, at nakikisabay sa pag-uwi sa isang kaibigan na nagtatrabaho sa Manila Bulletin. Kayang lakarin mulang PLM at Manila Bulletin hanggang LRT Central Station nang 15 minuto lamang. Ngunit binibiyahe namin ito nang lampas isang oras. Naranasan ko rin nang panahong iyon na hindi gumagalaw sa loob nang mahigit 10 minuto ang mga sasakyan sa NLEX. Para i-gaslight ang taumbayan at palitawing walang problema sa sistema ng transportasyon, namasahero nang rush hour noong Oktubre 2019 si Salvador Panelo, presidential spokesperson nang noon ay rehimeng Duterte. Matapos ang 3.5 oras ng biyahe at pagiging huli sa trabaho, sinabi niyang “They, like me, adapt to the prevailing environment and rise early to be on time in their places of work.” Pero papaano kang gigising nang napakaaga kung gabi ka nang dumarating sa bahay bunga ng bulok na sistema ng transportasyon? Hindi naman mabuti sa kalusugan ng isip at katawan kung sa araw-araw ay apat na oras lamang ang iyong tulog. Malinaw, pinapalabas pa ni Panelo na ang taumbayan ang nagkukulang kaya nahuhuli sa trabaho.


Hindi naman na bago ang pagiging insensitibo at retorika ng pagpapasa ng sisi sa taumbayan na ginawa ni Panelo. Ang nakakatakot lamang ay ang pagpapatuloy nito. Halimbawa ay ang pagdalo ni Pangulong Ferdinang Bongbong Marcos, Jr. sa concert ng Coldplay sa Philippine Arena nang Enero 2024. Matapos umani ng batikos mula sa galit na taumbayan, ang retorika ng Presidential Security Guard ay ang halaga ng seguridad ng pangulo. Kung may banta sa seguridad sa pagdalo sa konsiyerto, bakit dumalo pa? At mula ba sa buwis ng taumbayan ang perang ginamit para sa gasolina ng helicopter? Sa panahong napakatindi ng trapiko, nagawa pa ni Marcos na manood ng konsiyerto nang naka-helicopter sa halip na atupagin ang solusyon sa nasabing problema. Sabagay, ano ba ang maaasahan sa pangulong pinalaki sa dinambong na yaman at siya na ring nagsabi na hindi siya sasakay sa economy flight?


Walang makabuluhang pagbabagong mangyayari sa sistema ng transportasyon sa Pilipinas, hanggang ang mga nasa gobyerno ay mga opisyal na ang inaatupag lamang ay pansariling interes.


                                                                          ***

NAG-VIRAL NOONG 2023 ang isang video na nagtatampok sa sidewalk sa MRT Ortigas. Sa video, naglalakad nang patagilid ang mga tao para makalampas sa hagdan ng MRT station. Ang biro nang nagpaskil ng video, kaya raw siguro tinawag na “sidewalk” ay dahil kailangang maglakad nang “sideways.”


Tuwing papasok ako sa pamantasang pinagtuturuan ko, bumababa ako sa tapat ng Ayala Clover Leaf sa Bonifacio Avenue. Mula roon ay naglalakad ako patungong LRT Balintawak Station. Kay hirap maglakad doon—hindi lang naman doon kundi maging sa napakaraming lugar sa Kamaynilaan—dahil sa kawalan ng maayos na sidewalk. Kaya pagdating sa Edsa, sa tapat ng palengke ng Balintawak, gumagaya ako sa iba pa na naglalakad hindi na sa sidewalk kundi sa mismong kalsada sa Edsa. Kung sa mismong sidewalk kasi ako maglalakad, bukod sa kay sikip, may tendensiyang mabangga ako ng nagmamadaling mga kargador.


Para tapalan ng bandaid ang patuloy na sumasahol na problema sa trapiko, kay raming ginagawa at pinapalapad na mga kalsada, nagtatayo pa ng mga sky way. At walang dudang magpapatuloy ang ganitong mga proyekto. Ngunit may maayos bang sidewalk na inilalagay sa tuwing gumagawa ng mga kalsada? Nalimutan na ng mga nakaupo sa gobyerno—noon at ngayon—na ang lungsod ay para sa mga tao, hindi para sa mga kotse.



                                                                          ***

MATAGAL NANG PLANONG I-PHASEOUT ang mga tradisyunal na dyip, panahon pa ng rehimeng Noynoy Aquino. Nagpatuloy ito sa ilalim ng rehimeng Duterte, at higit na nakakabahala sa ilalim ng rehimeng Marcos, Jr. Gaya ng paulit-ulit nang sinasabi, hindi naman tutol sa jeepney modernization ang mga tsuper at operator ng mga dyip. Sadyang mabigat lamang sa bulsa ang P2.8 milyong modern jeep na magmumula sa Tsina at South Korea. Dapat ay naglaan ng sapat na pondo ang gobyerno para pagmulan ng subsidiya sa paggawa ng lokal na industriya ng mga dyip ng mga modern jeep, na hindi hamak na mas mababa ang halaga dahil umaabot lamang ng P980,000 at hindi hamak na mas matibay.


Kung mahinto sa pamamasada ang laksang tsuper, tataas ang presyo ng pamasahe, at mag-aagawan ang mga pasahero sa kay unting modern jeep. Nakakapagod isipin na sa pag-uwi mula sa trabaho ay kailangan pa nating makipag-unahan—maging sumakay habang tumatakbo ang dyip—para lamang sa pagsakay ay makipagsiksikan pa rin sa loob.


                                                                          ***

TAÓNG 2019 NANG BUMILI KAMI ng sariling sasakyan. Dahil maliit lamang ang downpayment namin, malaki ang buwanang bayad namin sa sasakyan—P19,100 sa loob ng limang taon. Laksang sasakyan kada araw ang inilalabas sa mga casa. Kumakapit ang mga gaya naming gitnang-uri sa car loan, pinuproblema sa pagbili ng sasakyan ang kawalan ng sariling garahe—kami ay nagbabayad pa nang buwanan para may maayos lamang na mapaggarahehan ang aming sasakyan—at nangangarap na maitawid ang buwanang pagbabayad para hindi mahatak ang sasakyan.


Isa lamang ang pamilya namin sa milyun-milyong pamilyang Pilipinong naghuhulog para sa sasakyang inutang sa bángko, sanhi kaya sumisikip ang mga kalsada. Hindi dapat mamuhi sa mga bumibili ng sasakyan, sapagkat biktima lamang kami ng bulok na sistema ng transportasyon. Kami, halimbawa, ay umuuwi sa Nueva Ecija nang nakatraysikel. Pinipili naming magtraysikel na lamang sapagkat napakahirap umuwi tuwing Undas, Kapaskuhan at Mahal na Araw. Dagsa ang mga tao sa mga terminal ng bus, at kay hirap masakay. (Hindi nga makapaniwala ang kaibigan ko nang sabihin kong mulang Valenzuela hanggang Peñaranda, Nueva Ecija ay nakatraysikel lamang kami.)


Dahil wala namang kongkretong aksyong ginagawa ang gobyerno, padami ang padami ang mga taong bumibili ng sasakyan sa mga casa, kaya pasikip nang pasikip sa mga kalsada. Kung magpapatuloy ito, sa malapit na hinaharap, dodoble ang tagal ng kada biyahe sa Kamaynilaan kahit hindi Kapaskuhan, kahit hindi rush hour, kahit ordinaryong araw lamang.


                                                                          ***

SANG-AYON KAY RENATO CONSTANTINO, sa kanyang artikulong “Miseducation of the Filipino,” pinapaniwala tayo ng mga Amerikano na hindi para sa Pilipinas ang pagiging industriyalisadong bansa, na hanggang bansang agrikultural lamang tayo. Bagama’t 1959 pa naisulat ang nasabing sanaysay, nangyayari pa rin ang sinabi ni Constantino.


Hanggang ngayon, naniniwala ang mga Pilipino na walang kakayahang maging industriyalisadong bansa ang Pilipinas. Mapapansin ito sa mababang pagtingin natin sa mga produktong lokal. Ang testing kit na gawa ng mga siyentista ng UP noong pandemyang COVID-19, halimbawa, ay hindi sinuportahan ng gobyerno kahit mas dekalidad ito kaysa sa mga testing kit na mulang ibang bansa. Ganito rin ang nangyayari sa sistema ng transportasyon. Ang mga tren ng LRT 1, halimbawa, ay mulang Japan. (Gaya ng nabanggit na, ang mga modern jeep na ipalit sa tradisyunal na mga dyip ay mulang Tsina at South Korea.)


Kailangan nating baguhin ang ating perspektiba. Hindi maaari na habambuhay na lamang tayong nag-aangkat ng mga produktong pantransportasyon. Kailangang maglaan ng Pilipinas ng badyet para sa pormal na edukasyon at pagsasanay ng ating mga inhinyero. Para mangyari ito, kailangan nating alisin ang buktot na mga paniniwala natin na itinanim sa atin ng mga Amerikano.


                                                                          ***

AYOKONG GANITONG KAMAYNILAAN—o mas masahol pa ritong Kamaynilaan, na unti-unti na ngang namamalas—ang datnan ng magiging mga anak, pamangkin at apo ko. Nakakapagod na ang mismong trabaho at pag-aaral, kaya ang biyahe ay hindi na dapat maging malaking trabaho pa.


Nangangarap ako ng Kamaynilaan na payapa ang biyahe. Madaling makasakay, at hindi siksikan sa loob ng mga sasakyan. Makakapagpahinga sa biyahe—makakatulog, makakapagbasa ng libro, at makakapanood ng pelikula nang hindi nababahalang madukutan. Mabilis ang daloy ng mga sasakyan sa kalsada. Para mangyari ang mga ito, marapat na hindi maging bayan ng mga kotse ang Pilipinas, at upang mangyari naman iyon, kailangang palagi tayong umimik laban sa mga anti-mamamayang sistema gaya ng pagtaas ng presyo ng gasolina at pag-phaseout sa tradisyunal na mga dyip. At kailangan nating magtungo sa lansangan, hindi para makipag-agawan para makasakay sa dyip o bus, kundi para igiit sa mga nasa itaas ang ating mga panawagan.


----------

Ang akdang ito ay lahok sa Saranggola Blog Awards 2023.


                                                                                    https://culturalcenter.gov.ph/

                                                         https://www.dmcihomes.com/

                                                https://www.facebook.com/SaranggolaPH

Sa Malayong Hinaharap at Iba Pang Tula

 

SA MALAYONG HINAHARAP

Kay tagal itong pinangarap ng sangkatauhan,
at nandirito na tayo ngayon:
kuwentuhan sa kay linaw na hologram;
mga robot ang serbidor
sa mga restoran sa lungsod
maging ang gumagawa ng ulat-
pampinansiyal ng mga kumpanya.
Perya ng abanteng-teknolohiya
ang laberintong mall.
May mga klinika para
permanenteng palitan ang kulay ng mata.
May mabisang pormula
para sa mga napapanot,
kailangan lang bumili agad ulit.
Isang buwan lang ang palugit,
at ang buhok ay muling ninipis.
(Abante na ang mga instrumento,
ngunit narito pa rin ang klasiko
na agham ng pagnenegosyo.)

Kay tagal itong pinangarap ng lahat:
suson-susong kalsada, pagbaha ng liwanag.
Ngunit kay rami ng gaya kong
ang hinahanap ay ang inibig
ng mga lolo’t lola sa tuhod.

Nasaan na ang rikit ng dapithapon?
Nasaan na ang huni ng mga ibon?




IMBENSYON

May gabigas na card sa sentido ang lahat.
Kapalit ng unang mga bakuna,
ikakabit sa sanggol ng doktor ng pulisya.
“Para mairekord sa sistema ang bawat isa,
at nang madaling matukoy
ang mga mapagsamantala.”

May baril na ang bala ay kay gaang bola.
Sa sandaling tamaan ang pinuntirya,
ang bola ay bubuka, sa taas ng boltahe,
ang tinamaan ay bubulagta sa kalsada.
“Para ligtas tayo sa mga terorista.”
Ngunit tuwing may kilos-protesta,
may nagdedeliryong aktibista,
nanginginig, at nanlalaki ang mga mata.

Kay raming naimbento ng mga eksperto.
Kay raming pinondohan ng gobyerno.
Ngunit walang kahit anong inimbento
para may makain ang mga tao.


HOLOGRAM

Madali ritong makapasok, ngunit halos imposibleng makalabas. Itataas lang ang isang kamay, mag-i-scroll sa sentido, at lalabas na sa hologram ang birtuwal na espasyo—laberintong tindahang nagbebenta ng anumang hanapin mo. Nakaprograma ang lahat sa pulso at sentido. Sa sandaling tumigil ang daloy ng dugo, ang sistema ay agad maglalaho. Kaya hindi mananakaw, at ang datos ng may ari ay ligtas. Magbababala ang mga siyentista hinggil sa pag-iksi ng búhay dulot ng mga elemento at mákináng ipapasok sa katawan, ngunit hindi sila pakikinggan. Sa mga pagkikita tuwing Kapaskuhan, sa muling pagtatagpo ng magkakaibigan, sa mga salu-salo tuwing may kamag-anak na ikakasal, magkakaharap ngunit magkakalayo ang lahat—naliligaw sa laberintong birtuwal. Laksa pa rin ang mag-aaway sa birtuwal na daigdig. Hindi hihingi ng paumanhin ang nagkamali, hindi magpapaliwanag ang nakakabatid, hindi magkukusang maging tulay ang nakakaunawa sa magkabilang panig. Isang bata ang magtatanong ngunit hindi siya pakikinggan: "Hindi ba’t ang abanteng teknolohiya ay para mas magkaunawaan?"

----------

Ang akdang ito ay lahok sa Saranggola Blog Awards 2023.




       https://culturalcenter.gov.ph/

                                                         https://www.dmcihomes.com/

                                                https://www.facebook.com/SaranggolaPH


Linggo, Nobyembre 6, 2022

Mga Tiyanak at Iba Pang Tula



MGA TIYANAK

Ito ang kanilang teritoryo—

mukhang kay payak lang na mundo

upang di mahalatang laberinto.

 

“Iligaw sa dawag nitong kagubatan

ang mabababang uring nilalang,”

ang atas sa kanila ng punong aswang.

Sapagkat di sila dapat makalabas,

nang di matanglawan ng sikat ng araw.

 

Kay rami nang pinaslang ng punong aswang.

Galak na galak siya sa hindi maubus-ubos

at kay lilinamnam na mga lamanloob.

Salamat sa laksa niyang tiyanak,

pinagpupugayan siya ng lahat.

 

May mangilan-ngilang nakalabas

sa kagubatan, at binalikan ng katinuan.

Itinuturo nila ang daan palabas,

ngunit inuusig at binabato sila ng lahat.

 

 

 

TIYANAK

 

Siya na lang ang nalalabi sa kanilang uri.

At sapagkat wala nang mga gubat,

sapagkat hindi na kasingsukal

ang tinatawag na mga kasukalan,

itong siyudad na ang kanyang pook-laruan.

Laberinto ang sanga-sangang lansangan,

naninindak ang mga gusaling nakapamaywang.

nanlilinlang ang magkakamukhang daan.

Ang buong lungsod ay mapanglitong

dawag ng ugat at mga laman-loob.

Ngunit hindi niya rito inililigaw

ang kawawang mga nilalang.

Hindi lamang lunan ang nagbago,

umangat din ang antas ng panlilito.

Inililigaw niya ang mga tao sa siyudad

sa kani-kanilang saysay at pangarap.

May mga nag-akalang nasa

pagbuo ng sariling pamilya ang saya,

naligaw sa talagang nais na

mabuhay nang binata at dalaga.

May mga nauhaw sa palakpak.

At ngayong kilala ng lahat,

saka nasasaid ang balon ng galak.

 

Walang silbi ngayon sa kanya

ang pagbabaliktad ng kamiseta.

Kung kaya nilang hindi pakinggan

ang mga alingawngaw ng siyudad,

saka lang sila makakaligtas

sa laberinto sa kanilang utak.

Iilan pa lamang ang nakalabas,

silang sa kabila ng ingay ng paligid

ay nagawa pa ring marinig

ang sinasabi ng sariling tinig.

 

 

MANANANGGAL SA LUNGSOD

 

Dalawang beses lamang kada linggo niyang

hinahati ang pagal na katawan.

Iiwan sa kipot ng inuupahan

ang ibabang bahagi, samantalang

lilipad sa lungsod na mas masalimuot

pa sa dawag ng laman-loob

ang itaas na bahaging kadalasa’y

hindi makapaimbulog

dahil sa hatak ng pagod, gutom at antok.

 

Hindi lang naman sinaklot na katawan

ang kailangan para mabuhay.

May kuryente, internet, renta sa bahay,

tubig na kailangang bayaran,

na kada buwan ay nagbabantang mandagit

kung di makatutupad sa mga palugit.

 

 

Dalawang beses lamang kada linggo niyang

hinahati ang pagal na katawan.

Ngunit hindi mabilang kada araw

niyang hinahati ang sarili.


-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12




                                                                https://culturalcenter.gov.ph/

                                                         https://www.dmcihomes.com/

                                                https://www.facebook.com/SaranggolaPH

Sabado, Nobyembre 5, 2022

Pagdama sa mga Saglit

  

“KUNG MAGKAPE KA, isang oras.”

Madalas akong pagsabihan ni Mama tungkol sa tagal ko sa pagkakape. Bakit daw gusto ko ang kay lamig na kape? Retorikal na tanong lang iyon. Hindi ko gusto ang lumamig nang kape. Ang gusto ko ay kape sa bagong kulong tubig. Lumalamig lang ang kape dahil matagal akong magkape, hindi na kainitan kung 1/3 na lang ang laman ng mataas na tasa. Isinasabay ko kasi sa pagkakape ang pagbabasa, pagsusulat, pagmumuni. Maitatanong tuloy, gaano ba dapat kabilis ang pagkakape?

Ilang ulit kong nadaanan noong 2021 ang isang paskil sa Facebook sa shared post ng mga Facebook friend ko, na nagsasabing ang búhay ay ang kasalukuyang saglit. Tuwing umiinom ng kape, namnamin, dahil ang saglit na pag-inom ng kape ang búhay. Damhin ang anumang ginagawa, sapagkat ang saglit na iyon ang búhay.

Sang-ayon ako sa pinupunto ng paskil. Kaya itinutuon ko ang atensyon ko sa isang bagay lamang—sa kasalukuyan kong ginagawa. Tuwing nanunuod ako ng anime, halimbawa, o nagsusulat, nandoon dapat ang buong atensyon ko. Kaya lamang, nahihirapan pa rin akong ituon ang atensyon ko sa kasalukuyan kong ginagawa. Bukod sa nakakagambala ang social media, sinanay kasi tayo ng sistema na pinagsasabay ang mga gawain.

Sa ilalim ng kapitalismo, nagmamadali ang mundo, at pinakaaligaga ang lungsod. Bawal ang babagal-bagal, bawal ang pagtanga, dahil ang usapin ng oras ay usapin ng kíta. Marami dapat natatapos sa kada araw. Si Mama nga, dati, ay paminsan-minsang nakapagsasabi ng “Kaiinam natin, nagsipagtanga.” Bagama’t masaya naman siya tuwing sinasabi ito, pabirong pahayag tuwing may bonding kaming mag-anak sa sála. Ipinaliwanag ko sa kanya na problematiko ang gayong litanya. Sa iba naman ay maririnig ang “Hay, lumipas na naman ang maghapon na walang natapos.”

Napakaproblematiko ng pagpapakahulugan natin sa salitang “produktibo.” Hindi “produktibo” para sa marami ang pagpapahinga, at ang paglalaan ng panahon para sa sarili. Hindi nakikita ng marami na balon tayo na nasasairan ng tubig, at na ang panahon para sa sarili ay paraan natin ng pagpuno muli ng tubig sa ating sarili.

Isang gabi, matapos sitahin ni Mama ang tagal ng pagkakape ko, nakasulat ako ng tula.

“Paglipad Itong Pagkakape”

Kay payak lang nitong hiling:

payapang saglit tuwing nagkakape

nang maibuka ang mga pakpak,

makalipad, at mapagmasdan

mula sa itaas ang lahat.

Sapagkat pagkatapos nito

ay nababawasan ang bigat.

 

Ngunit parati, pinagmamadali sa higop.

Kay ramot ng mundong

kíta at tubò ang nagpapainog.

 

SI GRANT SNIDER, Amerikanong komikero, ay kay husay mamilosopiya sa ilang panel lamang ng komiks. Ilan sa mga sinabi sa comic strip niyang “The Attention Manifesto” na binubuo lamang ng anim na panel ang mga sumusunod: “I will pay attention on what is in front of me,” “I will find beauty in the mundane,” at “I will stay open to wonder.”

Malinaw ang pinupunto sa comic strip ni Grant Snider—ang sumalungat sa agos ng nagmamadaling mundo.

Masasabi kong isinasabuhay ko ang hindi pagmamadali. Ngayong may pandemya, naglalakad ako nang humigit-kumulang limang kilometro kada linggo. Nagbabasa ako ng mga libro, nanunuod ng mga pelikula at dokumentaryong pampelikula. Nakikipaglaro ako kina Dagli at Champ-champ, mga aso namin. Itinatala ko sa dyornal ang karaniwang mga bagay, at sa pagtatalang ito ay nakakausap ko ang aking sarili.

 

MAHALAGA RAW ANG MEDITASYON para maging payapa ang isip, sabi noong Marso 2022 ng kaibigan kong si Lyn, matapos kong ikuwento sa kanya ang mga gumugulo sa isip ko, mga bagay na epekto sa akin ng pandemya, lockdown, malinaw na kabatiran na walang pakealam sa mga mamamayan ang rehimeng Duterte, at takot sa posibleng maging resulta ng halalan 2022. At ipinaliwanag niya ang importansya ng meditasyon.

Agosto 2022 nang magsimula akong mag-meditate, dalawang buwan na ngayon. Naka-earphone ako habang nagme-meditate, pinapakinggan ang tunog ng malakas na ulan sa naka-play na YouTube video. Naka-indian sit ako sa aking kama, at patay ang ilaw sa kuwarto. Tuwing gabi lang ang aking meditasyon, bago matulog, at bihira lang ito—isang beses kada isa hanggang dalawang linggo. Pag tapos na ako sa meditasyon, nalalaman ko kung gaano ito katagal sa pamamagitan ng pagtingin sa YouTube video. Tumatagal lang ito nang 5-12 minuto. Pakiramdam ko ay kay tagal-tagal na ng 12 minuto.

“Nakakabagot.” Ito ang pinakamaikokomento ko sa meditasyon. Nakaupo lamang ako, sinisikap na blangko lamang ang isip, habang humihinga nang malalim. Walang baryasyong gawain.

Ngunit naisip ko kalaunan na hindi ang meditasyon ang problema, kundi ang kinasanayan nating sistema. Sinanay tayo ng nagmamadaling mundo na nag-iisip ng ibang bagay habang may ibang ginagawa para “sulit” ang panahon. Halimbawa, kung maluwag sa tren, nagbabasa ako ng libro o nanonood sa Netflix.

Sa meditasyon, bahagyang umaalis ang sarili ko sa pisikal na lunan, kung papaanong sa akto ng meditasyon, umaalis ako sa aligagang lipunan.

 

SA ARTIKULONG “Why Life is Fast: A Sociology of Time” (2021) ni Jayeel Cornelio sa Rappler, ipinaliwanag niya ang pagbilis ng oras sa lente ng biyolohiya at sosyolohiya, bagama’t sa huli siya nagtuon. Pinupunto sa artikulo na dahil sa kapitalismo, may kompetisyon, at dahil sa kompetisyon, may pagmamadali. Aniya, “The capitalist enterprise teaches us to make the most of our time because it has turned it into a scarce resource. Making time more scarce is competition — who deliver faster wins.”

Hindi nalalayo rito ang paalala sa nobelang Slowness ni Milan Kundera. Aniya, “Why has the pleasure of slowness disappeared? Ah, where have they gone, the ambers of yesteryear? Where have they gone, those vagabonds who roam from one mill to another and bed down under the stars? Have they vanished with footpaths, with grasslands and clearings, with nature? There is a Czech proverb that describe their easy indolence by a metaphor: ‘They are gazing at God’s windows.’ A person gazing at God’s windows is not bored; he is happy. In our world, indolence has turned into having nothing to do, which is a completely different thing: a person with nothing to do is frustrated, bored, is constantly searching for the activity he lacks.”

Kaya ang mungkahi ni Cornelio ay huwag magmadali. Aniya, “[T]o pursue a slow lifestyle is a protest against the commodification of time and dehumanization of people.”

Naisip ko nga na ngayong 2022, ilalagay ko sa dulo ng mga bionote ko ang linyang “Naniniwala siyang anyo ng protesta ang hindi pagmamadali, kaya dinarama niya ang mga saglit.”

Ngunit maraming salik sa pagdama sa saglit. Mas mailap ito para sa mga taong sumasahod ng minimum wage o mas mababa pa, sapagkat ang oras na para sana sa pahinga nila ay nailalaan sa iba pang trabaho, para matugunan ang araw-araw na gastusin. Mas madaling hindi magmadali kung makatuwiran ang lipunan—makatao ang pasahod, mababa ang presyo ng mga bilihin, nireregular ang mga empleyado, at maayos ang batayang serbisyo gaya ng serbisyong pangkalusugan.

Kaya bukod sa pagsisikap na makapaglaan ng panahon para sa sarili, mananatili akong kaisa sa mga kilos-protesta para sa makataong pasahod, mababang buwis, at iba pang bagay na dapat taglayin tungo sa mas maayang lipunan, isang lipunang lahat ay may pagkakataong mas madama ang mga saglit.


-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12


https://culturalcenter.gov.ph/

https://www.dmcihomes.com/

                                                      https://www.facebook.com/SaranggolaPH

Biyernes, Nobyembre 4, 2022

Si Idyanale, Diwata ng Sierra Madre


Nagkaroon ako ng kaibigang diwata noong bata pa ako. Wala na siya, pero kasama ko pa rin siya. Magulo ba? Heto, ikukuwento ko sa iyo.

May diwata raw na nangangalaga sa kada bundok. Si Maria Cacao ang diwata ng Bundok Lantoy sa Cebu, si Maria Makiling ang sa Bundok Makiling sa Laguna, si Maria Sinukuan ang sa Bundok Arayat sa Pampanga. Sa mga bata lang daw nagpapakita ang mga diwata ng bundok. Ang mga ito ay ikinuwento sa akin ni Idyanale, ang diwata ng bulubunduking Sierra Madre.

Katatapos lang noon ng tatlong araw na pananalasa ng bagyo. Nagpunta sa bukid si Tatay para tingnan ang aming mga tanim. Bumaba sa patag si Nanay para bumili ng asukal at kape. Nakarinig ako ng alingawngaw ng mga hikbi. Kay lamig ng tinig, parang lagaslgas ng agos sa ilog. Hinanap ko ang pinagmumulan ng hikbi. Nagulat ako sa nakita ko. Nakatayo sa harap ng nakatumbang punong mangga ang napakagandang babae. Mahaba ang itim na itim niyang buhok. Kayumanggi ang kanyang balat. Kay aliwalas ng kanyang damit.

Nang makita niya ako, umihip siya sa kanyang palad. Lumipad ang mga dahon patungo sa aking mukha. Bigla, nawala ang aking pangingilabot.

“Huwag kang matakot, batang anak ng bundok.”

Itinapat niya sa nakatumbang puno ang kanyang palad. May umangat na bolang liwanag. Hinipan niya ito, at naging libong maliliit na liwanag. Parang mga bulaklak ng kapok. Lumipad ang mga ito sa iba’t ibang bahagi ng bundok.

“Iyon ang kaluluwa nitong yumaong puno. Muli siyang isisilang sa kay raming anyo.”

Mula noon, naging magkaibigan kami ni Idyanale.

Hindi pa ako nag-aaral. Dati, mag-isa akong naglalaro sa palibot ng aming kubo. Nakikipaghabulan ako sa mga alaga naming kambing. Mag-isa akong namimitas ng bunga ng bayabas, duhat, saresa, sinegwealas at mangga. Pero nang makilala ko si Idyanale, lagi na akong may kalaro. Kinukuwentuhan niya ako palagi. Kay sarap makinig sa kanyang malamig na tinig.

Aniya, madali lang dating alagaan ang Sierra Madre. Kaunting ihip lang, tumutubo na ang mga halaman. Kaunting ihip ulit, dumadami na ang mga usa, bayawak at matsing. Ngunit tumitindi raw ang problema ng Sierra Madre, at tumatanda na rin daw siya. Nahihirapan na raw siyang paghilumin ang mga sugat nito.

Isang beses, hindi ko makita si Idyanale. May bubog sa kanyang mga mata nang bumalik siya. “Laksa-laksa ang itinumbang puno sa Quirino. Ang bahaging iyon ay mistulan nang sementeryo.”

Isang hapon, pinutol niya ang kanyang kuwento nang may matanggap siyang balita mula sa isang kuwago. Nang bumalik siya, basag ang tinig niya. “Ang isang bahagi ng bundok sa Bulakan ay sinunog ng kaingin. Para na itong balat na galisin.”

Isang umaga, narinig ko ang alingngaw ng hikbi niya. “Sa Rizal, may dam na planong itayo. Libu-libo ang itutumbang puno. Ang mga hayop ay mawawalan ng santuwaryo.”

“Alagaan mo ang bundok pag wala na ako,” sabi niya minsan sa akin.

“Saan ka pupunta?”

Ngumiti siya at nagsimulang magpaliwanag. Aniya, 150 taon lang sa kalendaryo ng mga tao ang buhay ng diwata. At habang tumatagal, humihina ang kanilang kapangyarihan. Kung dati raw, maaaring sugurin ng laksang uwak ang mga naninira sa bundok, hindi na niya ito kaya ngayon. Isang taon na lang daw ang natitira sa kanila ng iba pang diwata. Pagkawala nila, magtatalaga raw si Bathala ng ibang mga tagapangalaga ng bundok.

Nag-init ang mga mata ko. Parang may nakabara sa lalamunan ko nang magsalita ako. “Ibang diwata rin?”

“Hindi ko rin alam,” sagot ni Idyanale. “Iba-iba ang suliranin ng kada panahon. Iba-iba kailangang tagapagtanggol.”

Araw-araw, hindi na lang ako basta kinukuwentuhan ni Idyanale. Ipinaliliwanag niya sa akin ang mga banta sa bundok.

“Sistemang bulok ang sumisira sa mga bundok. Ang iilan na sobrang yaman, hindi nasisiyahan. At pinahihintulutan sila ng inyong pamahalaan. Kinukuha nila ang lahat sa kabundukan. Puno, hayop, mineral, buhangin, bato. Hindi sila marunong makuntento.”

Itinuturo din niya sa akin ang mga dapat gawin.

“Mahalaga ang magtanim ng mga puno’t halaman. Ngunit ito ay kulang na kulang. Kailangang may mga pumuna sa sumisira sa mga kabundukan. Kailangang may mga magpaunawa kung bakit dapat tutulan ang pagtatayo ng dam. Kailangang may mga magsulat kung bakit dapat ihinto ang mga illegal na minahan. Ang kailangan ng bundok ay hindi lamang paisa-isang tanim, kundi bigkis ng nagkakaisang tinig.”

Lumipas ang isang maghapon, hindi ko nakita si Idyanale. Nang gabing iyon, nanaginip ako. Ang linaw-linaw ng panaginip ko.

“Marami kayong mangangalaga sa bulubundukin,” sabi niya. At naging isa siyang bolang liwanag, na agad naging libong maliliit na liwanag. Lumipad ang bawat liwanag. At ewan kung papaano, nakita ko kung saan pumunta ang mga ito. Ang bawat liwanag ay pumasok sa noo ng nahihimbing na mga batang kaedaran ko. Ang huling liwanag ay pumasok sa aking noo.

Mula noon, hindi ko na nakita si Idyanale.

Ngayon ay 27 taong gulang na ako. Nagtuturo ako sa mataas na paaralan, at ipinauunawa sa mga estudyante ang halaga ng mga bundok. Halimbawa, ang Sierra Madre ang pananggalang ng Luzon laban sa bagyo. Ngayon, isa ako sa mga masigasig na lumalaban para pigilan ang pagtatayo ng Kaliwa Dam sa Tanay, Rizal.


-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12



https://culturalcenter.gov.ph/

https://www.dmcihomes.com/

                                                 https://www.facebook.com/SaranggolaPH


Sabado, Agosto 11, 2018

Liwanag



Darating ang gabi, anak,
hindi mo na mapapansing
sinusundan ka ng buwan.
Hindi mo na siya titingnan, o kakawayan.
Kasabay iyon ng panahong
hindi ka na natutuwa sa ulan,
o sa eroplanong mababa ang lipad.
Ito ang yugtong mas madilim na ang gabi,
at hindi basta mapagliliwanag
ng pisikal na mga tanglaw.
Pero huwag mangamba, anak.
May sariling liwanag ang iyong dibdib.
Matuto ka lang itong hanapin.
Gagabayin ka niya
sa pinakamadidilim mang landasin.