Mga Tiyanak at Iba Pang Tula

MGA TIYANAK

Ito ang kanilang teritoryo—

mukhang kay payak lang na mundo

upang di mahalatang laberinto.

 

“Iligaw sa dawag nitong kagubatan

ang mabababang uring nilalang,”

ang atas sa kanila ng punong aswang.

Sapagkat di sila dapat makalabas,

nang di matanglawan ng sikat ng araw.

 

Kay rami nang pinaslang ng punong aswang.

Galak na galak siya sa hindi maubus-ubos

at kay lilinamnam na mga lamanloob.

Salamat sa laksa niyang tiyanak,

pinagpupugayan siya ng lahat.

 

May mangilan-ngilang nakalabas

sa kagubatan, at binalikan ng katinuan.

Itinuturo nila ang daan palabas,

ngunit inuusig at binabato sila ng lahat.

 

 

 

TIYANAK

 

Siya na lang ang nalalabi sa kanilang uri.

At sapagkat wala nang mga gubat,

sapagkat hindi na kasingsukal

ang tinatawag na mga kasukalan,

itong siyudad na ang kanyang pook-laruan.

Laberinto ang sanga-sangang lansangan,

naninindak ang mga gusaling nakapamaywang.

nanlilinlang ang magkakamukhang daan.

Ang buong lungsod ay mapanglitong

dawag ng ugat at mga laman-loob.

Ngunit hindi niya rito inililigaw

ang kawawang mga nilalang.

Hindi lamang lunan ang nagbago,

umangat din ang antas ng panlilito.

Inililigaw niya ang mga tao sa siyudad

sa kani-kanilang saysay at pangarap.

May mga nag-akalang nasa

pagbuo ng sariling pamilya ang saya,

naligaw sa talagang nais na

mabuhay nang binata at dalaga.

May mga nauhaw sa palakpak.

At ngayong kilala ng lahat,

saka nasasaid ang balon ng galak.

 

Walang silbi ngayon sa kanya

ang pagbabaliktad ng kamiseta.

Kung kaya nilang hindi pakinggan

ang mga alingawngaw ng siyudad,

saka lang sila makakaligtas

sa laberinto sa kanilang utak.

Iilan pa lamang ang nakalabas,

silang sa kabila ng ingay ng paligid

ay nagawa pa ring marinig

ang sinasabi ng sariling tinig.

 

 

MANANANGGAL SA LUNGSOD

 

Dalawang beses lamang kada linggo niyang

hinahati ang pagal na katawan.

Iiwan sa kipot ng inuupahan

ang ibabang bahagi, samantalang

lilipad sa lungsod na mas masalimuot

pa sa dawag ng laman-loob

ang itaas na bahaging kadalasa’y

hindi makapaimbulog

dahil sa hatak ng pagod, gutom at antok.

 

Hindi lang naman sinaklot na katawan

ang kailangan para mabuhay.

May kuryente, internet, renta sa bahay,

tubig na kailangang bayaran,

na kada buwan ay nagbabantang mandagit

kung di makatutupad sa mga palugit.

 

 

Dalawang beses lamang kada linggo niyang

hinahati ang pagal na katawan.

Ngunit hindi mabilang kada araw

niyang hinahati ang sarili.

-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12

                                                                https://culturalcenter.gov.ph/

                                                         https://www.dmcihomes.com/

                                                https://www.facebook.com/SaranggolaPH

Pagdama sa mga Saglit

  

“KUNG MAGKAPE KA, isang oras.”

Madalas akong pagsabihan ni Mama tungkol sa tagal ko sa pagkakape. Bakit daw gusto ko ang kay lamig na kape? Retorikal na tanong lang iyon. Hindi ko gusto ang lumamig nang kape. Ang gusto ko ay kape sa bagong kulong tubig. Lumalamig lang ang kape dahil matagal akong magkape, hindi na kainitan kung 1/3 na lang ang laman ng mataas na tasa. Isinasabay ko kasi sa pagkakape ang pagbabasa, pagsusulat, pagmumuni. Maitatanong tuloy, gaano ba dapat kabilis ang pagkakape?

Ilang ulit kong nadaanan noong 2021 ang isang paskil sa Facebook sa shared post ng mga Facebook friend ko, na nagsasabing ang búhay ay ang kasalukuyang saglit. Tuwing umiinom ng kape, namnamin, dahil ang saglit na pag-inom ng kape ang búhay. Damhin ang anumang ginagawa, sapagkat ang saglit na iyon ang búhay.

Sang-ayon ako sa pinupunto ng paskil. Kaya itinutuon ko ang atensyon ko sa isang bagay lamang—sa kasalukuyan kong ginagawa. Tuwing nanunuod ako ng anime, halimbawa, o nagsusulat, nandoon dapat ang buong atensyon ko. Kaya lamang, nahihirapan pa rin akong ituon ang atensyon ko sa kasalukuyan kong ginagawa. Bukod sa nakakagambala ang social media, sinanay kasi tayo ng sistema na pinagsasabay ang mga gawain.

Sa ilalim ng kapitalismo, nagmamadali ang mundo, at pinakaaligaga ang lungsod. Bawal ang babagal-bagal, bawal ang pagtanga, dahil ang usapin ng oras ay usapin ng kíta. Marami dapat natatapos sa kada araw. Si Mama nga, dati, ay paminsan-minsang nakapagsasabi ng “Kaiinam natin, nagsipagtanga.” Bagama’t masaya naman siya tuwing sinasabi ito, pabirong pahayag tuwing may bonding kaming mag-anak sa sála. Ipinaliwanag ko sa kanya na problematiko ang gayong litanya. Sa iba naman ay maririnig ang “Hay, lumipas na naman ang maghapon na walang natapos.”

Napakaproblematiko ng pagpapakahulugan natin sa salitang “produktibo.” Hindi “produktibo” para sa marami ang pagpapahinga, at ang paglalaan ng panahon para sa sarili. Hindi nakikita ng marami na balon tayo na nasasairan ng tubig, at na ang panahon para sa sarili ay paraan natin ng pagpuno muli ng tubig sa ating sarili.

Isang gabi, matapos sitahin ni Mama ang tagal ng pagkakape ko, nakasulat ako ng tula.

“Paglipad Itong Pagkakape”

Kay payak lang nitong hiling:

payapang saglit tuwing nagkakape

nang maibuka ang mga pakpak,

makalipad, at mapagmasdan

mula sa itaas ang lahat.

Sapagkat pagkatapos nito

ay nababawasan ang bigat.

 

Ngunit parati, pinagmamadali sa higop.

Kay ramot ng mundong

kíta at tubò ang nagpapainog.

 

SI GRANT SNIDER, Amerikanong komikero, ay kay husay mamilosopiya sa ilang panel lamang ng komiks. Ilan sa mga sinabi sa comic strip niyang “The Attention Manifesto” na binubuo lamang ng anim na panel ang mga sumusunod: “I will pay attention on what is in front of me,” “I will find beauty in the mundane,” at “I will stay open to wonder.”

Malinaw ang pinupunto sa comic strip ni Grant Snider—ang sumalungat sa agos ng nagmamadaling mundo.

Masasabi kong isinasabuhay ko ang hindi pagmamadali. Ngayong may pandemya, naglalakad ako nang humigit-kumulang limang kilometro kada linggo. Nagbabasa ako ng mga libro, nanunuod ng mga pelikula at dokumentaryong pampelikula. Nakikipaglaro ako kina Dagli at Champ-champ, mga aso namin. Itinatala ko sa dyornal ang karaniwang mga bagay, at sa pagtatalang ito ay nakakausap ko ang aking sarili.

 

MAHALAGA RAW ANG MEDITASYON para maging payapa ang isip, sabi noong Marso 2022 ng kaibigan kong si Lyn, matapos kong ikuwento sa kanya ang mga gumugulo sa isip ko, mga bagay na epekto sa akin ng pandemya, lockdown, malinaw na kabatiran na walang pakealam sa mga mamamayan ang rehimeng Duterte, at takot sa posibleng maging resulta ng halalan 2022. At ipinaliwanag niya ang importansya ng meditasyon.

Agosto 2022 nang magsimula akong mag-meditate, dalawang buwan na ngayon. Naka-earphone ako habang nagme-meditate, pinapakinggan ang tunog ng malakas na ulan sa naka-play na YouTube video. Naka-indian sit ako sa aking kama, at patay ang ilaw sa kuwarto. Tuwing gabi lang ang aking meditasyon, bago matulog, at bihira lang ito—isang beses kada isa hanggang dalawang linggo. Pag tapos na ako sa meditasyon, nalalaman ko kung gaano ito katagal sa pamamagitan ng pagtingin sa YouTube video. Tumatagal lang ito nang 5-12 minuto. Pakiramdam ko ay kay tagal-tagal na ng 12 minuto.

“Nakakabagot.” Ito ang pinakamaikokomento ko sa meditasyon. Nakaupo lamang ako, sinisikap na blangko lamang ang isip, habang humihinga nang malalim. Walang baryasyong gawain.

Ngunit naisip ko kalaunan na hindi ang meditasyon ang problema, kundi ang kinasanayan nating sistema. Sinanay tayo ng nagmamadaling mundo na nag-iisip ng ibang bagay habang may ibang ginagawa para “sulit” ang panahon. Halimbawa, kung maluwag sa tren, nagbabasa ako ng libro o nanonood sa Netflix.

Sa meditasyon, bahagyang umaalis ang sarili ko sa pisikal na lunan, kung papaanong sa akto ng meditasyon, umaalis ako sa aligagang lipunan.

 

SA ARTIKULONG “Why Life is Fast: A Sociology of Time” (2021) ni Jayeel Cornelio sa Rappler, ipinaliwanag niya ang pagbilis ng oras sa lente ng biyolohiya at sosyolohiya, bagama’t sa huli siya nagtuon. Pinupunto sa artikulo na dahil sa kapitalismo, may kompetisyon, at dahil sa kompetisyon, may pagmamadali. Aniya, “The capitalist enterprise teaches us to make the most of our time because it has turned it into a scarce resource. Making time more scarce is competition — who deliver faster wins.”

Hindi nalalayo rito ang paalala sa nobelang Slowness ni Milan Kundera. Aniya, “Why has the pleasure of slowness disappeared? Ah, where have they gone, the ambers of yesteryear? Where have they gone, those vagabonds who roam from one mill to another and bed down under the stars? Have they vanished with footpaths, with grasslands and clearings, with nature? There is a Czech proverb that describe their easy indolence by a metaphor: ‘They are gazing at God’s windows.’ A person gazing at God’s windows is not bored; he is happy. In our world, indolence has turned into having nothing to do, which is a completely different thing: a person with nothing to do is frustrated, bored, is constantly searching for the activity he lacks.”

Kaya ang mungkahi ni Cornelio ay huwag magmadali. Aniya, “[T]o pursue a slow lifestyle is a protest against the commodification of time and dehumanization of people.”

Naisip ko nga na ngayong 2022, ilalagay ko sa dulo ng mga bionote ko ang linyang “Naniniwala siyang anyo ng protesta ang hindi pagmamadali, kaya dinarama niya ang mga saglit.”

Ngunit maraming salik sa pagdama sa saglit. Mas mailap ito para sa mga taong sumasahod ng minimum wage o mas mababa pa, sapagkat ang oras na para sana sa pahinga nila ay nailalaan sa iba pang trabaho, para matugunan ang araw-araw na gastusin. Mas madaling hindi magmadali kung makatuwiran ang lipunan—makatao ang pasahod, mababa ang presyo ng mga bilihin, nireregular ang mga empleyado, at maayos ang batayang serbisyo gaya ng serbisyong pangkalusugan.

Kaya bukod sa pagsisikap na makapaglaan ng panahon para sa sarili, mananatili akong kaisa sa mga kilos-protesta para sa makataong pasahod, mababang buwis, at iba pang bagay na dapat taglayin tungo sa mas maayang lipunan, isang lipunang lahat ay may pagkakataong mas madama ang mga saglit.

-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12

https://culturalcenter.gov.ph/

https://www.dmcihomes.com/

                                                      https://www.facebook.com/SaranggolaPH

Si Idyanale, Diwata ng Sierra Madre

Nagkaroon ako ng kaibigang diwata noong bata pa ako. Wala na siya, pero kasama ko pa rin siya. Magulo ba? Heto, ikukuwento ko sa iyo.

May diwata raw na nangangalaga sa kada bundok. Si Maria Cacao ang diwata ng Bundok Lantoy sa Cebu, si Maria Makiling ang sa Bundok Makiling sa Laguna, si Maria Sinukuan ang sa Bundok Arayat sa Pampanga. Sa mga bata lang daw nagpapakita ang mga diwata ng bundok. Ang mga ito ay ikinuwento sa akin ni Idyanale, ang diwata ng bulubunduking Sierra Madre.

Katatapos lang noon ng tatlong araw na pananalasa ng bagyo. Nagpunta sa bukid si Tatay para tingnan ang aming mga tanim. Bumaba sa patag si Nanay para bumili ng asukal at kape. Nakarinig ako ng alingawngaw ng mga hikbi. Kay lamig ng tinig, parang lagaslgas ng agos sa ilog. Hinanap ko ang pinagmumulan ng hikbi. Nagulat ako sa nakita ko. Nakatayo sa harap ng nakatumbang punong mangga ang napakagandang babae. Mahaba ang itim na itim niyang buhok. Kayumanggi ang kanyang balat. Kay aliwalas ng kanyang damit.

Nang makita niya ako, umihip siya sa kanyang palad. Lumipad ang mga dahon patungo sa aking mukha. Bigla, nawala ang aking pangingilabot.

“Huwag kang matakot, batang anak ng bundok.”

Itinapat niya sa nakatumbang puno ang kanyang palad. May umangat na bolang liwanag. Hinipan niya ito, at naging libong maliliit na liwanag. Parang mga bulaklak ng kapok. Lumipad ang mga ito sa iba’t ibang bahagi ng bundok.

“Iyon ang kaluluwa nitong yumaong puno. Muli siyang isisilang sa kay raming anyo.”

Mula noon, naging magkaibigan kami ni Idyanale.

Hindi pa ako nag-aaral. Dati, mag-isa akong naglalaro sa palibot ng aming kubo. Nakikipaghabulan ako sa mga alaga naming kambing. Mag-isa akong namimitas ng bunga ng bayabas, duhat, saresa, sinegwealas at mangga. Pero nang makilala ko si Idyanale, lagi na akong may kalaro. Kinukuwentuhan niya ako palagi. Kay sarap makinig sa kanyang malamig na tinig.

Aniya, madali lang dating alagaan ang Sierra Madre. Kaunting ihip lang, tumutubo na ang mga halaman. Kaunting ihip ulit, dumadami na ang mga usa, bayawak at matsing. Ngunit tumitindi raw ang problema ng Sierra Madre, at tumatanda na rin daw siya. Nahihirapan na raw siyang paghilumin ang mga sugat nito.

Isang beses, hindi ko makita si Idyanale. May bubog sa kanyang mga mata nang bumalik siya. “Laksa-laksa ang itinumbang puno sa Quirino. Ang bahaging iyon ay mistulan nang sementeryo.”

Isang hapon, pinutol niya ang kanyang kuwento nang may matanggap siyang balita mula sa isang kuwago. Nang bumalik siya, basag ang tinig niya. “Ang isang bahagi ng bundok sa Bulakan ay sinunog ng kaingin. Para na itong balat na galisin.”

Isang umaga, narinig ko ang alingngaw ng hikbi niya. “Sa Rizal, may dam na planong itayo. Libu-libo ang itutumbang puno. Ang mga hayop ay mawawalan ng santuwaryo.”

“Alagaan mo ang bundok pag wala na ako,” sabi niya minsan sa akin.

“Saan ka pupunta?”

Ngumiti siya at nagsimulang magpaliwanag. Aniya, 150 taon lang sa kalendaryo ng mga tao ang buhay ng diwata. At habang tumatagal, humihina ang kanilang kapangyarihan. Kung dati raw, maaaring sugurin ng laksang uwak ang mga naninira sa bundok, hindi na niya ito kaya ngayon. Isang taon na lang daw ang natitira sa kanila ng iba pang diwata. Pagkawala nila, magtatalaga raw si Bathala ng ibang mga tagapangalaga ng bundok.

Nag-init ang mga mata ko. Parang may nakabara sa lalamunan ko nang magsalita ako. “Ibang diwata rin?”

“Hindi ko rin alam,” sagot ni Idyanale. “Iba-iba ang suliranin ng kada panahon. Iba-iba kailangang tagapagtanggol.”

Araw-araw, hindi na lang ako basta kinukuwentuhan ni Idyanale. Ipinaliliwanag niya sa akin ang mga banta sa bundok.

“Sistemang bulok ang sumisira sa mga bundok. Ang iilan na sobrang yaman, hindi nasisiyahan. At pinahihintulutan sila ng inyong pamahalaan. Kinukuha nila ang lahat sa kabundukan. Puno, hayop, mineral, buhangin, bato. Hindi sila marunong makuntento.”

Itinuturo din niya sa akin ang mga dapat gawin.

“Mahalaga ang magtanim ng mga puno’t halaman. Ngunit ito ay kulang na kulang. Kailangang may mga pumuna sa sumisira sa mga kabundukan. Kailangang may mga magpaunawa kung bakit dapat tutulan ang pagtatayo ng dam. Kailangang may mga magsulat kung bakit dapat ihinto ang mga illegal na minahan. Ang kailangan ng bundok ay hindi lamang paisa-isang tanim, kundi bigkis ng nagkakaisang tinig.”

Lumipas ang isang maghapon, hindi ko nakita si Idyanale. Nang gabing iyon, nanaginip ako. Ang linaw-linaw ng panaginip ko.

“Marami kayong mangangalaga sa bulubundukin,” sabi niya. At naging isa siyang bolang liwanag, na agad naging libong maliliit na liwanag. Lumipad ang bawat liwanag. At ewan kung papaano, nakita ko kung saan pumunta ang mga ito. Ang bawat liwanag ay pumasok sa noo ng nahihimbing na mga batang kaedaran ko. Ang huling liwanag ay pumasok sa aking noo.

Mula noon, hindi ko na nakita si Idyanale.

Ngayon ay 27 taong gulang na ako. Nagtuturo ako sa mataas na paaralan, at ipinauunawa sa mga estudyante ang halaga ng mga bundok. Halimbawa, ang Sierra Madre ang pananggalang ng Luzon laban sa bagyo. Ngayon, isa ako sa mga masigasig na lumalaban para pigilan ang pagtatayo ng Kaliwa Dam sa Tanay, Rizal.

-----

Ang akda ay lahok sa Saranggola Blog Awards 12

https://culturalcenter.gov.ph/

https://www.dmcihomes.com/

                                                 https://www.facebook.com/SaranggolaPH