Sa Mendiola

Sa Mendiola

sa krus na kalsada ng Recto’t Legarda

hindi lamang ugong ng dyip

at busina ng mga kotse
iyong maririnig

kundi maging walang humpay na panawagan

ng sambayanang sadlak
sa umaaalingasaw na lusak.

Sa Mendiola

hindi lamang mga gusali’t eskuwelahan
iyong makikita

kundi pati ang nangakataas na kamao ng masa

kapit-kamay at may iisang diwa

mula noon, hanggang ngayon ay umaasa

na maibubuwal
pader ng kinakalawang na sistema.

Sa Mendiola

sa lugar na laging mabigat
daloy ng trapiko

hindi lamang usok
iyong malalanghap

kundi pati masangsang na amoy ng paghihirap

ng mga Pilipinong nagsusumikap

habang ang mga namumuno’y umiinom ng alak

nagkakamot ng bayag, nambabae

nangungurakot, nagpapasarap.

Sa Mendiola

hindi miminsang lumigid ang mga mikropono’t kamera

ng d'yaryo, radyo’t telebisyon

upang ibuyangyang sa sambayanan

mauling na mukha ng karalitaan

at pihikang katarungan.

Sa Mendiola

sa tapat ng rebulto ni Chino Roces

minsan nang damanak ang dugo.

Iyon ay dugo ng mga Pilipino

na sa kagustuhan ng maayos na buhay,

binambo, binaril, pinagpapatay.

Sa Mendiola,

hindi mamamatay
mga panawagan,

hindi mapaparam
alab ng pag-ibig sa bayan,

hanggang masumpungan
mailap na katarungan,

hanggang makaahon ang bayan,

hanggang sa ang kalayaan ay maging tunay,
at hindi na isang larawan.

Binibining Cabaysa

“’Ge po Ma’m,” sabi ni William sa prinsipal. At lumabas na siya sa tanggapang may nakasulat na “Principal’s Office.”

Katamtaman lang ang tangkad niya, pero malapad ang kanyang katawan. Kaya tuloy hindi naging proporsiyon ang kanyang anyo. Maputi siya, pero hindi malinis tingnan.

Mahapdi sa balat ang sikat ng araw. Sumilong siya sa punong akasya.

Tanaw na tanaw niya roon ang grupo ng mga payat na lalaking kung makalakad sa gitna ay parang kaylalaki ng katawan, ang mga babaeng nakaupo sa halamanan at nagtatawanan, ang may bitbit na mga aklat at naglalakad na si Ma’m Antonio (guro niya noon sa Matematika), ang isang lalaki’t isang babaeng magkahawak-kamay sa upuan malapit sa entablado, ang dyanitor na si Kuya Domeng. Bago sa paningin niya ang dalawang bagong gusali sa gilid, ang malaking entablado sa gitna, na dati e pangdalawang banyo lang ang laki, ang mga halamanan na may sementong upuan,  at ang maraming mukha. Pero hindi na bago sa kanya ang buong tanawin. Dahil ganito rin halos sa hayskul na pinagpraktisan niya.

Habang minamasdan ni William ang mga estudyante, nakita niya ang sarili niya sa mga ito, nakaupo, nakikipagkuwentuhan sa mga kaibigan (na iilan lang ang nakatungtng ng kolehiyo, at may ilang may anak na).

 At gaya kanina, nasabi niya sa sariling napakalaki na nga ng ipinagbago ng paaralang iyon. Maski pa limang taon pa lamang ang nakalilipas magmula nang magtapos sila roon.

Sa pagsuyod niya ng tingin sa paaralan, napako na naman ang pansin niya sa gusaling bahagyang natatakpan ng mga akasya. Ipinagawa raw iyon ni Marcos, kaya nga’t tinawag na Marcos Building, na bagama’t pinakaluma’y pinakamatibay naman sa lahat ng gusali roon. Hindikinayang patumbahin ng nagdaang mga lindol at ng malalakas na mga bagyo. At sa ikalawang pagkakataon, habang minamasdan niya iyon, nagsumiksik sa kanyang isip ang pinakahinahangaan niyang guro, si Binibining Rosario Cabaysa.

Magpahanggang-ngayon daw ay naroon pa rin ito sa gusaling iyon, doon sa ikalawang palapag niyon, doon sa silid-aklatang tila nilimot na ng panahon at kababakasan mo ng mga lumang alaala, na kung gabi man o kung araw ay tanging iyong mga sapat na lakas ng loob lamang ang makapananatili nang mag-isa. Usap-usapan iyon ng mga mag-aaral, ng dyanitor at ng mga guro, lalo na iyong mga bago-bago pa lamang sa pagtuturo sa paaralang iyon, na di umano, kung gabi, may nagpapakita roong mga kaluluwang ligaw.

Alam ni William na grabe ang pagmamahal ni Binibining Cabaysa sa silid-aklatang iyon, gaya ng pagmamahal nito sa mga mag-aaral, sa pagtuturo, sa karunungan. Doon na nga ito nanananghalia’t nag-aalmusal. Kadalasan, nagpapabili na lang ito ng lutong ulam sa kantina ng paaralan.

Pero isang bagay ang hindi alam ni William, bagay na ang tangi niyang tugon sa sarili ay “matagal na.” Hindi niya alam kung gaano na katagal doon ang guro.

Noon pa man kasing guro niya ito ay ito na ang nagbabantay sa silid-aklatang iyon. At sabi rin ng mga nakatatanda niyang kapatid at ng kanyang mga tiyuhin at tiyahin na sa paaralang iyon din nagsipagtapos, ito na rin ang inabutan nilang nagbabantay doon.

Katatapos lang niyang makausap ang punong-guro, at ayon dito, sa Lunes na darating ay simula na siya sa kanyang pagtuturo. May ipinakukuha sa kanya sa kabilang bayan ang tatay niya pag alas-dose na. Dinukot niya sa bulsa ng pantalon niya ang kanyang cellphone, tiningnan niya ang oras— 10:11. Maaga pa. Naalaala niya si Binibining Cabaysa. Gusto niyang madalaw ito.

Ayaw ni Binibining Cabaysa na tinatawag siyang Ma’m Cabaysa, at lalo namang Miss Cabaysa.

Magaan ang mga hakbang, tinalunton niya ang daan patungong silid-aklatan. At sa paglalakad niya, sa pagitan  ng kanyang mga hakbang, nagunita na naamn niya ang mga panahong guro pa niya si Binibining Cabaysa.

Dalawang taon din niya itong naging guro, noong ikatlo’t ikaapat na taon niya sa mataas na paaralan. Dati pa man ay natutuwa na siyang sariwain ang panahong iyon, na buong giliw siyang nakikinig sa bawat pagtalakay nito sa mga aralin sa panitikan, na madalas nitong iniuugnay sa kahalagahan ng karunungan, at higit, sa kagandahan ng buhay. Buong giliw siyang nakikinig dito, di gaya ng iba niyang mga kamag-aral. Nakatingin nga sa guro ay kung ano-ano naman ang iniisip. Alam niya iyon, dahil tuwina, kung uwian, iniaangal ng mga ito na ang tagal-tagal ng kanilang klase, at na kung ano-ano lang naman ang pinagsasasabi’t pinagagawa ni Binibining Cabaysa.

Natatandaan pa nga niya, nang minsan, pauwi na sila noon, siya, kasama ang tatlo pa niyang mga kamag-aral, nang mapag-usapan nila si Binibining Cabaysa.

 “’Lang’ya naman ‘tong si Ma’m, e, ‘no? ‘Pakaraming pinagagawa.”

 “Sinabi mo pa. ‘Kala n’ya siguro e an’dali lang ng mga ‘yon. Andami niyang kaekekan,” sagot ng isa.

Gusto niyang pangatwiranan ang mga panghahamak na ibinabato sa guro, sa pinakahinahangaan niyang guro. Gusto niyang sabihin: Ang palad nga natin e, magaling ‘yung titser natin, marami tayong natututunan. Ngunit minabuti niyang manahimik na lamang, nang maalala niya ang tuwina’y pangaral sa kanila ni Binibining Cabaysa, na ang bawat dahon ay may kanyang-kanyang hugis. Iba siya sa mga ito, at iba ang mga ito sa kanya.

“Alam n’yo, ganyan lang talaga ‘yang si Ma’m. ‘Ala kasing asawa, kaya ‘alang humihimas. Patulan n’yo na kasi,” pigil ang tawang sabi ng isa.

 “E di ikaw, patulan mo. Ungas!”

Malutong ang tawanan ng mga kasama niya.

Naitanong na rin niya iyon sa sarili. Noong una niyang maging guro si Binibining Cabaysa (nasa ikatlong taon siya noon). Ngunit hindi niya iyon pinakaisip, di gaya nang muli niya itong maging guro (nang nasa ikaapat na taon na siya), nang higit na niya itong hinahangaan. At noon nga, bigla, parang isang malaking palaisipan sa kanya ang dahilan kung bakit tumanda itong dalaga. Malimit iyong umukilkil sa kanyang utak. Walang pinipiling oras. Maski tuwing nagkaklase, o kung minsan nga, maski pa tuwing tumatae siya. Naisip niya, malabo namang walang nagkagusto, dahil sa pagkakatitig niya rito sa bawat klase nito sa kanila, natitiyak niyang may kagandahan din naman ito noong kabataan pa nito. Maputi. Katamtaman ang tangos ng ilong. At maamo ang mukha, lalo na ang kislap sa itim ng mga mata.

Huminto siya sa huling baitang ng hagdan. Ilang hakbang na lang ang layo sa pintuan ng silid-aklatan.

Tahimik ang paligid, at wala halos ingay, liban sa mahinang boses ng mga nagkaklase sa kabilang gusali. Minasdan niya ang labas ng silid-aklatan. Nakabukas ang pinto niyon. At sa sandaling pagkakapako ng pansin niya roon, natiyak niyang halos ganoon pa rin iyon. Mayroon pa ring mga Palmerang nakatanim sa paso sa magkabila ng pintuan. At balot pa rin ng kapayapaan ang buong silid.

Dahan-dahan, sumilip siya sa silid. Naroon nga si Binibining Cabaysa, nag-aayos ng mga nakasalansang aklat sa istante. Sa pagkakatalikod nito sa kanya, naisip niyang ganoon pa rin ito. Walang ipinagbago.

 “Magandang umaga ho,” marahan ang pagkakasabi niya niyon. Humakbang siya papasok sa silid.

Doon pa lang, sa kinatatayuan niya, ramdam na niya ang malamig na haplos ng hangin. Malayong-malayo sa mainit na hininga ng lungsod, kung saan siya nagtapos ng kolehiyo.

Huminto sa pag-aayos ng mga aklat, lumingon sa kanya si Binibining Cabaysa. Bahagyang naniningkit ang bilugang mga mata nito.

 “Magandang ‘maga rin naman,” ibinaba nito sa mesa ang mga libro, “halika tuloy ka,” saka mabagal ang kilos na lumapit sa kanya. “Maupo ka.”

Tumuloy siya, ngunit hindi siya umupo. Dalawa lang ang bentilador sa silid, kapwa nakakabit sa kisame. Ngunit nakabukas ang malalaking bintana. Malayang nakapapasok ang hangin.

Sinuyod niya ng tingin ang kabuuan ng silid, magmula sa maalikabok na kisame, pababa sa sahig, paligid sa mga haligi, paikot sa salansanan ng mga aklat.

Sa kanya, gayon pa rin ito, walang ipinag-iba sa dati, liban sa mga bakas ng panahong nagdaan.

Yari sa matibay na akasya ang sahig niyon, na natitiyak niya, gaya ng dati ay lingguhan pa ring pinakikintab, nilalagyan ng floor wax, at binubunot ng mga mag-aaral na nauutusan ng guro, na pagkatapos ng wala pang isang oras na paglilinis sa silid-aklatan, ay pinagmemeriyenda nito. Ang dingding, mga istante’t kisame naman ng silid ay yari sa kamagong. Ngunit magkagayon pa man na ang mga iyo’y yari sa  matibay na kahoy, di pa rin iyon nakaligtas sa lupit ng panahon. Iba na ang kulay ng mga iyon, at may marka na rin ng mga anay.

Tiningnan niya ang salansanan ng mga aklat. Maayos. Masinop na nakahanay ang mga libro. Mukha pa ring mga bago, kahit alam niyang mga luma na. Parang nagmamatyag ang mga iyon. Parang may buhay. Parang humininga.

Sa ibabaw ng mesa, naroon pa rin, parang may hinihintay, ang lumang makinilya na noon pa ma'y gamit na nito sa paggawa ng mga pagsusulit, at sa mga dingding, naroon pa rin, nakasabit pa rin doon ang mga larawan ng mga naging pangulo ng Pilipinas.

            

 “Ikaw siguro ‘yung sinasabi ng prinsipal na dati ko raw estudyante, na magtuturo nga raw rito.”

Hindi gaanong napansin ni William kanina, ngunit ngayon, natitiyak niya, bahagya na itong hirap sa pagsasalita. Paputol-putol at may kabagalan na. Ilang taon na nga ba si Binibining Cabaysa? Sa tantiya niya ay lampas sisenta anyos na rin ito.

 “Ako nga ho,” tumango siya.

 “E ba’t ba ayaw mong umupo?” umupo ito sa silya sa harap ng mesa.

Umupo na rin si William. Magkaharap na sila.

 “Sabi n’ya e, William Mariano ang ngalan. Natatandaan ko ‘ka ko ‘yung ngalan, ang kaso e di ko naman maala’la ‘yung mukha. Sabi ko pa nga e, baka ‘ka ko makilala ko pag nakita ko. E, matagal-tagal na rin ‘ata kasi ‘yun e, ‘no?” sabi pa nito, sa mabagal at pahinto-hintong pananalita.

 “Oo nga ho e,” sagot ni William.

 “Sandali lang a,” nakatukod ang yayat na kanang kamay sa mesa, tumayo si Binibining Cabaysa, “at nang mapagkape man lamang kita.”

 “Naku, ‘wag na ho,” pigil niya.

Pero parang wala itong narinig. Mabagal at maliliit ang mga hakbang, tinungo nito ang kahoy na mesita sa tabi ng bintana, binuksan ang kabinet sa ilalim niyon, at mula roon, inilabas ang tasa at ang mga garapon ng asukal at  kape.

Pinagmasdan niya lang niya ito. Bahagya nang nanginginig ang mga kamay nito. Yayat na ang mga braso. Laylay na ang balat sa leeg, sa mukha’t sa mga braso, at higit na ring marami ang mga kulubot. Putin a ang dulo ng buhok, iyong nakakapit sa anit, palatandaan na kailanagan na uli iyong kulayan.

Naalaala niya ang sabi ng ibang mga guro, na  mas mahigpit at mas masungit na ngayon si Binibining Cabaysa. Palabulyaw sa mga mag-aaral na manaka-naka’y napadadalaw sa silid-aklatan. Natatawag na magnanakaw ang nakalilimot na iwan ang bag sa mesang malapit sa pintuan. Napahihiya ang nahuhuling gumagamit ng cellphone. Napagagalitan ang maiingay, ang mga hindi nakapagsasauli ng libro nang maayos sa salansanan at ang nakalilimot na magsulat ng pangalan sa listahang papel sa mesa. Isang klase na lang din daw ang hawak nito ngayon. Kung tutuusin nga naman kasi ay retirado na ito, ngunit mahal nito ang pagtuturo, kaya’t ipinakikiusap daw ng punong-guro sa mga nakatataas na payagan pa rin itong makapagturo, maski sa isang klase lamang. ‘Ika nga ng iba, baka mapadali pa raw ang buhay nito kung pahihintuin sa pagtuturo.

 “E ba't ba naisipan mong magturo? E, ke liit lang naman ng sahod,” dala ang isang tasang kapeng nakapatong sa platito, sa mas maliliit at mabagal ngayon ang mga hakbang ni Binibining Cabaysa.

 “Na-inspire ho kasi ko se ‘n’yo, e,” sinabi iyon ni William. Tahasan. Walang halong pambobola. Walang bahid ng pagkukunwari. Gusto niya  iyong ipabatid sa guro.

Saglit na natigilan si Binibining Cabaysa. Akala nga niya’y tatapon pa ang dala nitong kape. Nangiti ang mga labi nito, ngunit higit ang sa mga mata nito.

 “O, magkape ka muna,” nanginginig pa rin ang mga kamay, maingat nitong inilapag sa mesa ang tasa.

 “Kayo po?” inabot niya ang kape. Mainit ang tasa, at umaaso ang itim na kape, na sa pakiwari niya ay napakapait.

 “Katatapos lang. E, pagdamutan mo na ‘yan, at ‘yan  lang ang naialok ko sa ‘yo. Di ko naman kasi alam na ngayon ka bibisita e. Sana e nakapagpabili man lang ako ng maski na tinapay sa estudyante,” nakatngin ito sa platito. May naiwan doong arka ng kape, bilog.

Naupo uli si Binibining Cabaysa.

 “Okey na po sa ‘kin ‘to,” humigop siya ng kape. Dahan-dahan lang, dahil mainit. At tama siya, mapait nga. Nakaisang lagok lang siya. 

“E galingan  mo ang pagtuturo. ‘Wag kang gagaya sa ibang titser  na pinakakaperahan ang mga estudyante. Kesyo kelangan nire. Kesyo kelangan n’yon. Hindi man lang kaya nila naisip na kapos din sa buhay ‘yung mga bata. Aba, e, para ngang hindi mga titser kung magsiasta, e. Walang pagmamahal sa mga estudyante."

Sa masiglang liwanag ng araw, na lumalagos sa bintana, napansin niya ang pamamanglaw ng mga mata ni Binibining Cabaysa. Muli siyang napahanga sa guro.

Natahimik sila parehas. Parang lumakas ang ingay ng mga nagkaklase sa katabing gusali.

Humigop uli siya ng kape. Hindi na iyon ganoon kainit. Hindi na rin ganoon kapait. Sa pagitan ng pagtikhim niya niyon, naalaala niya, may bilin pa nga pala sa kanya ang tatay niya. Tumingin siya sa luma na ring orasang nakasabit sa dingding. Mag-aalas-onse na. Bibiyahe pa siya. Humigop uli siya ng kape. Sunod-sunod. Ubos na ito. Pinagpawisan siya. Bumuntong-hininga siya para mailabas ang init nakulong sa kanyang baga.

Gusto pa sana niyang manatili roon at makipaghuntahan sa guro, kaso, hindi na puwede Anong oras na rin. May ibang araw pa naman. Maaari pa silang makapag-usap.

 “A, e…Ma’m, alis na po muna ‘ko. Me ‘binilin pa nga po pala sa ‘kin,” tumayo na siya.

 “Naku, e, sige. Mag-iingat ka,” nakatukod sa mesa ang yayat na mga kamay, tumayo na rin ito.

 “Sige ho,” inabot niya ang kamay nito. Nagmano siya. At sa pagkakahawak niya sa kamay nito, sa pagdampi niyon sa kanyang noo, naramdaman niya ang panlalamig at pagkakulubot ng balat nito.

 “Ka’wa’n ka ng D’yos.”

Ibinaba niya ang kamay nito, at muli, nakita niya ang saya sa mga mata nito.

Inihatid siya nito hanggang sa hagdanan.

KINAUMAGAHAN ng Lunes, pagkakausap niya sa prinsipal, bago siya pumasok sa una niyang klase, nagpunta siya kay Binibining Cabaysa. Dinatnan niya itong nagbabasa ng isang aklat, na sa sukat at itsura, palagay niya ay "Ang Ating Pang-araw-araw ng Pagkain". Nagkakape ito.

“Good morning po,” pumasok siya sa silid.

Bumaling ang tingin nito sa kanya.

“Good morning din, iho,” nakangiti ito. “Magkape ka muna,” ibinaba nito ang aklat.

“Hindi na ho. Napadaan lang ho ako. Me klase na rin ho kasi ko we.”

“E gan’un ba.”

“Balik na lang ho ako mam'ya.”

“O sige.”

Pasado alas-tres ng hapon, pagkatapos ng kanyang klase, bumalik siya sa silid-aklatan. At mas matagal ang naging pag-uusap nila ngayon. Hanggang sa makaugalian na niyang sadyain si Binibining Cabaysa, maski saglit lang, bago siya pumasok sa kanyang klase, para bumati ng “magandang umaga,” kahit pa minsan ay masama ang panahon, at magbalik doon kung hapon na at tapos na ang kanyang klase, para naman makipaghuntahan.

Hanggang sa parang ina na ang turing niya sa matanda.

MINSAN, Pebrero, magtatapos na ang taong-aralan, nagpatawag ng pulong ang punong-guro, at sa kalagitnaan ng pagsasalita nito, biglang bumukas ang pinto. Pumasok ang dyanitor. Humahangos.

“May sunog po! May sunog!” kinakapos ito ng hininga.

“Saan? Saan?” naglabasan silang lahat.

“D’on po sa Marcos,” itinuro ang gusaling ipinagawa ni Marcos, na bagama’t pinakaluma’y pinakamatibay naman sa lahat ng gusaling naroroon.

Nagtakbuhan sila upang tingnan ang sunog. Nagulat sila. Malaki na ang apoy, bahagya nang nilalamon ang unang palapag ng gusali, at nadamay pati ang mga ppunong akasya. Nagkanya-kanya sila ng kuha ng timba. Guro. Estudyante. Lahat. Binuhusan nila nang binuhusan ng tubig ang apoy. Ngunit patuloy pa rin iyon sa paglaki. Parang hindi kayang patayin ng tubig. Parang may nararamdamang poot.

Sa ilang sandali, naroon na ang apoy sa ikalawang palapag ng gusali, at wala pa rin ang bumbero. Sa tabi ni William, napansin niya si Binibining Cabaysa. Nakatingin ito sa nasusunog na gusali. Parang wala sa sarili. Parang naglalakbay ang titig nito, parang tumatagos sa makapal na pader at sa naglalagablab na apoy. Nakita niya ang mabilis na panunungaw ng luha sa mga mata nito. Marahan iyong umahon sa mga mata ng matanda, at nanulay sa kulubot nitong pisngi.

“Alam mo, ‘yang library na na ‘yan ang buhay ko. D’yan na ko nagkaedad,” parang wala ito sa sarili.

“E, gan’un po ‘ata talaga. Wala na po tayong magagawa,” wala sa loob na sabi niya, habang nakatingin sa maitim na usok na pumapaimbulog sa kalawakan.

Gusto niyang pasiglahin ang pananaw ng guro, ngunit hindi niya alam ang sasabihin. Parang natupok na rin ng apoy ang mga iyon.

“Hindi ko kayang mabuhay k-k-kung mawawala rin lang ‘yang library  na ‘yan sa ‘kin,” basag ang tinig nito.

Hindi siya tumugon. Tumungo na lang siya, hindi na niya kayang makita ang muling pag-agos ng luha nito.

Di Mo Maabot ang Kalangitan

Siya si Ghint, pinakamatalik kong kaibigan.

Maputi siya. Katamtaman ang tangkad. Balingkinitan. Maganda ang mga mata. At mukhang suplado.

 Gaya ko, mahilig din siyang magsulat, at nangangarap na balang araw ay maging isang mahusay na manunulat, makapagpalathala ng sarili niyang mga akda, at makapag-ambag sa panitikang Filipino. At sa husay ng panulat niya, tantiya ko, hindi naman iyong malayong maabot. Saludo ako sa panulat niya. May isa nga siyang maikling kuwento, na sa sobrang paghanga ko, hindi ko na maalala kung ilang beses kong binasa. Pati ang propesor namin sa malikhaing pagsulat, gandang-ganda sa piyesa niyang iyon. May pamagat iyong “Vheane.”

“Mahusay,” sabi ng propesor namin. “Buhay na buhay. Parang hindi gawa ng baguhan. ‘Yong ganitong mga akda, metaphysics ang konsentrasyon nito. Tinatalakay ang mga paksang hindi naaabot ng physics. Diyos. Langit. Paglikha. Alam mo ba ‘yon?”

Umiling lang si Ghint.

“O? Mas magaling,” parang di makapaniwala si Sir. “Nakasulat ka ng eksistens’yalismo nang hindi mo alam kung ano ‘yon.”

Ang pangunahing tauhan niya roon ay si Vheane, isang dokumentarista. Sa dami ng taong nakasalamuha ni Vheane, mahirap, mayaman, pulitiko, magsasaka, kriminal, pulubi, at sa dami ng kanyang naging karanasan, lumalim ang pananaw at pagtingin niya sa buhay, hanggang sa hinahanap na niya ang kahulugan niyon. Bakit daw may maganda pa’t guwapo? Hindi raw patas ang buhay. Bakit may mayaman pa’t mahirap? May isang linya nga roon na talaga namang tumatak sa akin. Masarap mabuhay. Kung isa ka sa mga pulubi sa Quiapo, sa sahig natutulog at nagra-rugby para lang huwag magutom, tingin mo, kaya mong sabihin ‘yan? At dahil hindi maintindihan ang buhay, lagi, bago matulog, ipinagdarasal niya, sana hindi na siya magising. Hanggang isang umaga, dahil naiinis nang lagi siyang nagigising, tumingala siya sa kisame. Wakas.

Kinilabutan ako nang mabasa ko iyon. At kahit nang basahin ko iyon nang ilan pang ulit, nakararamdam pa rin ako ng lungkot. Nilalamon pa rin ang utak ko ng mga mga tanong.

Apat na taon kaming magkaklase ni Ghint sa kolehiyo, kung saan ko siya nakilala at naging kaibigan. Sa apat na taong iyon, madalas, siya ang kasama ko’t kausap, sa pag-uwi at sa pagpasok, tuwing kainan, sa pagsasaliksik sa silid-aklatan, at kung saan-saan pa. Sa mga proyekto at pangkatang-gawain, madalas, nasa iisang pangkat lang kami. Gayondin, sa klase, kalimitan, kami ang magkatabi, maliban na lang kung may seat plan ang propesor namin. At dahil nga sa mga iyon, natutukso kaming kambal.

Nagsimula ang pagkakaibigan naman ni Ghint nang minsang magkasabay kami sa pag-uwi, sa dyip na pa-Divisoria.  Katanghalian noon. Katirikan ng araw.  Nakipag-unahan ako sa pagsakay sa dyip, at sa loob, pag-angat ko ng tingin, nakita ko siya. Magkaharap lang kami. Nakilala ko siya sa mukha, ngunit hindi ko maalala ang pangalan niya.

Saglit niya akong tiningnan. “Di ba classmate kita?” sabi niya.

Tumango lang ako, saka ngumiti nang bahagya.

“Sa’n ka umuuwi?”

“Valenzuela, ‘kaw?” sagot ko.

“Valenzuela din.  Sa’n ka sa Valenzuela?”

“Canumay, ‘kaw?”

“Magkalapit lang pala tayo, e,” sabi niya. “Paso de Blas lang ako, e. Anong sinasakyan mo?”

Noon din, napansin kong may pagkamadaldal siya. Malayong-malayo sa tahimik na anyo ng kanyang mga mata.

“Bus, d’yan sa Avenida.”

“O, talaga? D’un din ako, e,”  bahagyang napalakas ang boses niya, at napansin kong pinagtinginan kami ng ibang pasahero. “Sabay na tayo, a.”

Dala ng hiya, hindi ako nakakibo. Tumango na lang ako. Kung hindi nga lang siya palatanong, ayoko na talagang kumibo.

 “Bayad na tayo.”

Oo nga pala, hindi pa nga pala ako nagbabayad.

Dumukot ako ng pera sa bulsa ng pantalon ko. Dalawampung pisong papel ang nadukot ko.

 “Ma, bayad po,” iniabot ko ang bayad. “Dalawang Avenida po ‘yan, estudyante.”

Dahil Sabado, mabilis ang biyahe. Paahon na sa tulay ng Nagtahan ang dyip.

 “Ibinayad mo ‘ko? 'Eto, o,”, inabutan niya ako ng pera.

Hindi ko kinuha. “'Wag na.”

 “Ano ka ba, pinagtatrabahuhan 'yan ng mga magulang mo,” inilapit pa niya ang abot.

Nakahihiya na kung hindi ko pa rin kukuhanin. Inabot ko. Barya. Palagay ko’y siyete pesos. Pero hindi ko na tiningnan. Ibinulsa ko na agad.

 “Sukli, o,” iniabot ng tsuper ang sukli, hanggang sa nakarating sa akin.

Tatlong piso lang. Kulang pa ng tatlong piso. Nakapanghihinayang. Ngunit hindi na ako kumibo. Nakahihiya kung kukuhanin ko pa ang kulang. Pinabayaan ko na lang, tutal, tatlong piso rin lang naman iyon.

 “Ma, kulang po ‘yung sukli. Dalawang Avenida lang po ‘yon, galing Stop and Shop, estudyante,” malakas niyang sabi.

Napatingin sa amin ang ibang pasahero.

Nagulat ako, at maski papaano, napahiya rin, pagkat ikinahihiya kong bawiin ang tatlong pisong akin naman talaga.

Iniabot ng tsuper ang kulang. Tatlong piso. Sakto na.

Sa bus, naupo kami sa upuang pangdalawahan, iyong malapit sa pintuan. Siya ang naupo malapit sa bintana.

“Ano na ngang pangalan mo?” tanong niya, nang palabas na ng Doroteo Jose ang bus.

Nakatutuwa, kanina pa kami magkasama, pero hindi pa pala namin alam ang pangalan ng isa't isa. Nagpakilala na kami sa klase, ngunit sa dami nila, iilan lang ang natandaan ko. Kasama na roon iyong magaganda.

 “Mark, ‘kaw?”

 “Ghint.”

Pagkabanggit niya ng pangalan niya, bigla kong naalaala, na siya iyong kinatuwaan ng propesor namin dahil sa kakaibang pangalan.

“A, oo,” nasabi ko na lang. “Pa'no iispel ‘yung name mo?”

“Ghint. Ji. Eych. Ay. En. Ti. Ghint.”

“A, silent eych,” sabi ko nang may paghanga. “Ganda ya. Ano raw ang ibig sabihin?” dala ng pagiging kakaiba, naging interesado ako sa kahulugan niyon.

“Wala lang. Maganda lang daw, sabi ni Mama.”

Magmula noon, lagi na kaming sabay sa pag-uwi at pagpasok. Lagi kaming naghihintayan, sakaling may isang mauuna. Isang oras din kasi ang biyahe, nakaiinip kung wala man lamang makausap.

Hindi ko na rin mabilang kung ilang ulit na akong nakapunta at nakakain sa kanila,  ganoon din siya sa amin. Ngunit iba ang kaso tuwing pupunta ako sa kanila. Nakahihiya. Mayaman kasi sila. Pakiramdam ko, kalabisan ang pagpunta-punta ko roon, at isa pa, nakahihiya rin sa mga magulang ni Ghint.

Napaisip tuloy ako kung bakit sa PUP siya nag-aral, gayong kaya naman niyang mag-aral sa mga pribadong paaralan, o maging sa UP. Mayaman naman sila, at matalino naman siya, na kalaunan ay sinagot niya, at sinabi niya sa akin na higit sa alinmang pamantasan, PUP ang pinakasumasalamin sa lipunang Pilipino. Sa kanya, ito ay lipunang nagkukubli sa anyo ng isang pamantasan.

Samantala, sa dyip man o sa bus, tuwing magkasabay kami, malimit naming mapag-usapan ang panitikan, at higit, ang kagandahan, kasalimuotan at kahiwagaan ng buhay, na sa akin, bilang isang manunulat, ay mahirap ngunit kaysarap unawain. Sa bawat pag-uusap namin, hindi maaring hindi ako hahanga sa kanya. Sadyang matalino siya. Iyong uri ng talino na hindi pang-akademya. Iyong uri ng talino na naiiba, at nagmamarka at nag-iiwan ng mga palaisipan sa sinumang makauusap niya nang seriyosuhan.

Sadyang marami siyang paliwanag tungkol sa buhay, at alam ko, maski hindi ko pa naitatanong sa kanya, marami rin at malalalim ang mga tanong niya tungkol doon.

“Alam mo,” sabi ko sa kanya, nang minsang nasa dyip kami, gaya nang dati, doon kami naupo sa unahan, sa tabi ng tsuper, “habang tumatagal, nagiging kawawang lalo ang kalagayan ng mga Pilipino,” nakatingin ako sa payat na batang dumadaan sa pagitan ng mga dyip, at nag-aalok ng kendi at yosi.

“Sinabi mo pa,” sabi niya. “Pero sa isang banda, parang mapalad din ‘yong mga gaya nila.”

Napatingin ako sa kanya ako sa kanya. Nakatingin siya sa side mirror, nakatingin sa imahe niya.

“Kasi pera lang ang pinoproblema nila,” sabi niya. “Mapalad ‘yong mga taong pera lang ang problema.”

Tumango-tango ako. “Tama ka d’yan.”

Sa klase, kami ang laging magkakompitensiya. Kung magtatanong ka sa mga kamag-aral namin kung sino ang pinakamahusay sa klase namin, lagi na'ng pangalan namin ni Ghint ang isinasagot nila. Kami ang madalas na nagpapalitan ng puwesto sa may pinakamataas na marka, maliban na lang kung minsan na nahihigitan kami ng ilan naming mga kamag-aral, iyong likas na masisipag, pagkat likas na yata sa amin ni Ghint ang pagiging tamad kung minsan.

Nang makatapos kami ng kolehiyo, nawalan na ako ng komunikasyon sa iba naming mga kaklase, pero hindi kay Ghint, maski pa magkaibang kompanya ang pinapasukan namin. Una akong natanggap at nakapagtrabaho sa larangan ng pagtuturo, habang siya naman ay sa publikasyon ng isang lingguhang pahayagan. Naging madalang ang pagkikita namin, at umunti rin ang balita namin sa isa’t isa, maski pa may cellphone naman na magagamit, at maski pa isang sakay lang naman ng traysikel, at kaunting lakad ang pagitan ng aming mga bahay.

Minsan, isang hapon, makalipas ang ilang buwan din naming hindi pagkikita, nag-text siya sa akin. Pinapupunta ako sa kanila. Kailangang-kailangan daw. Tatanungin ko sana kung bakit, kaso, wala akong load.

Galing sa paaralang pinapasukan ko, sa kanila na ako dumiretso. Sa daan, hindi ko maiwasang isipin kung ano kaya ang dahilan ni Ghint sa pagpapapunta sa akin.

Madilim-dilim na rin nang dumating ako sa kanila. Malungkot at parang nagluluksa ang kalangitan.

 “'Sa roof top si Ghint, Mark," sabi sa akin ng katulong, ni Ate Venus, pagkakita sa akin.

Nang nasa itaas na ako, naramdaman ko agad ang malamig na hamyos ng hangin sa balat ko. At malayo pa lang ako, nasa pintuan pa lang ako, sa makapal na dilim na hinahawi ng liwanag ng buwan at ng mga ilaw ng bumbilya, naaninag ko na siya. Nakaupo siya sa isang silya, nakatingin sa akin. Parang walang emosyon at may kung anong minamasdan sa di kalayuan. May isang mesa sa harapan niya.

Lumapit ako sa kanya, at habang papalapit ako, napansin ko ang mga nasa ibabaw ng mesa. Iyon ay isang boteng alak, isang pitsel ng tubig, dalawang baso at isang mangkok na bagama’t hindi ko pa alam ang laman ay natitiyak ko nang pulutan.

Naka-polo shirt siyang itim, nakapantalong maong, nakatsinelas. Mukhang kagagaling lang niya sa trabaho.

 “Ba’t mo ‘ko pinapunta?” umupo ako sa silyang plastik. “Mukhang broken-hearted ka ya,” bagama’t pilit, bahagya akong tumawa sa biro ko.

Hindi ako pinansin ni Ghint. Parang hindi niya ako nakitang dumating. Parang wala siyang narinig. Nakatingin pa rin siya sa pintuan. Tahimik, ngunit parang kayraming gustong sabihin.

 “Inom ka muna,” nagulat pa ako nang bigla siyang magsalita. Sinalinan niya ng alak ang basong may yelo, saka iniabot sa akin.

Inabot ko. Puno ng kulay tubig na alak ang baso. Gustong-gusto ko na siyang tanungin kung ano ang problema, ngunit minabuti kong manahimik na lang. Mas maigi kung siya ang magbubukas ng usapan tungkol doon.

Ininom ko ang alak. Ubos. Mapait. Gumuguhit sa lalamunan ko ang pait. Naalala ko, ilang buwan na nga rin pala akong hindi umiinom.

 “Konti lang a,” ibinaba ko sa mesa ang baso. “May klase pa kasi ‘ko bukas e.”

Pinuno ko ng tubig ang isa pang baso. Ininom ko. Naramdaman ko ang pagguhit ng malamig na tubig sa lalamunan ko. Parang may pinapatay na apoy. Ang sarap. Ngunit naiwan pa rin doon ang  pait na dulot ng alak. Ayaw maparam.

Tiningnan ko si Ghint. Nakatingala siya sa kalawakan. Parang may hinahanap at may nais makita. Sa suot niyang itim na polo shirt, parang bahagi na rin siya ng dilim.

“Tingin mo, nasaan ang langit?” walang ano-anong tanong niya, habang nakatingin sa kalawakan.

Nagulat ako sa tanong niya. Minsan na niya iyong itinanong sa akin, isang gabing pauwi kami't nakasakay sa bus. At sabi pa nga niya, hindi naman talaga langit ang bughaw na nasa itaas, dahil pag lumipad ka, lulan ng isang dyet, halimbawa, kalawakan na agad. Outer space na. Pero ngayon, sa di ko matukoy na dahilan, higit na mabigat ang dating sa akin ng tanong niyang iyon. Para bang ito ang unang pagkakataon na itinanong niya iyon sa akin.

Tingin mo, nasaan ang langit?

Umaalingawngaw sa utak ko ang bawat himaymay ng mga kataga niyon.

Wala sa loob, napatingala rin ako sa langit. Nagbabaka-sakaling mahagilap doon ang sagot. Iginala ko ang tingin ko sa kalawakan, sa malalim at madilim na kalangitan, sa maliwanag na mukha ng buwan, sa maninipis na ulap, sa mga bituing walang kakurap-kurap sa pagkakatitig sa amin at sa lahat ng nasa daigdig.

Hindi ako sumagot. Hindi ko alam ang isasagot ko. Hindi ko nahagilap sa kalangitan ang sagot. Bigla, parang nawala ang pait sa lalamunan ko.

“Ano kaya'ng mangyayari sa ‘tin pag namatay tayo?”

Umihip ang hangin. Lalo kong naramdaman ang lamig. Parang may dala iyong lungkot.

“Pag mabuti ka, sa langit. Pag hindi, sa imp’yerno,” bigla kong naisagot, habang nakatingala sa langit.

Tumawa siya. Mahina lang, parang pilit pa nga. Tawang parang walang lamang saya. Tawang parang nangungutya.

Napatingin ako sa kanya.

 “Naniniwala ka ba sa D’yos, Mark?”

Sa mukha niya, lalo na sa kanyang mga mata, bagama't madilim ang paligid, napansin kong parang mayroong lungkot.

Hindi ako sumagot. Hindi ko alam ang isasagot ko.

“Saka ba’t dinamay N’ya tayo sa kasalanan nina Eva't Adan? ‘Kala ko ba mapagpatawad S’ya. 'Kala ko ba maunawain S’ya. Di naman tayo'ng nagkasala sa kanya ,a,” nakatitig pa rin sa akin ang mga mata ni Ghint, ang mga mata niyang may pagkamukhang suplado, pero sa sandaling iyon ay parang may itinatanong ngunit hindi masagot-sagot, parang may inuunawa ngunit hindi maunawaan. “Saka ba't may mayaman pa't mahirap? Ba't may bakla't tomboy? Ba't di patas ang buhay? Saka di ba, Mark, ampanget naman 'ata kung kaya lang Siya sinusunod ng mga tao ay dahil ayaw nilang mapunta sa imp'yerno? Di naman pagmamahal 'yon, e.”

Bigla kong naalaala ang maikling kuwento niya.

Hindi ko na alam ang isasagot ko. Bigla, naisip ko na lang na sana ay Linggo na bukas. Sana may simba na kinabukasan din, para maitanong ko na sa pastor namin ang mga tanong sa isip ni Ghint.

Gusto kong sagutin ang mga tanong niya. Gustong-gusto ko. Pero hindi ko alam ang isasagot ko. Natatakot din ako na baka kung ano pa ang ibunga ng magiging sagot ko. Natatakot ako.

Muling tumingala sa kalawakan si Ghint. Ngunit hindi na gaya kanina na parang may hinahanap at nais makita, ngayon, parang mayroon na siyang kung anong pinagmamasdan at tinititigan.

Tumingala rin ako sa langit. Nagulat pa ako. Wala na roon ang mga bituin, maging ang maliwanag na mukha ng buwan. Ang naroon na lang ay makakapal na ulap, na parang mga bangkang nagsisipaglayag sa karagatan, sa marahan at payapa nitong pag-usad sa kalawakan.

“Tama na siguro ‘to.”

Tumingin ako sa kanya. Nakatingin siya sa akin.

“Di ba sabi mo, may klase ka pa bukas?”

Nagulat ako. Hindi ko inaasahan na siya pa ang mag-aaya ng pagtigil ng inuman, gayong nakaiisang tagay pa lang ako.

 “Ayaw mo na?” di pa rin ako makapaniwala.

Tumango lang siya.

 “Tara na. Hatid na kita sa labas,” tumayo na siya. “‘Papaligpit ko na lang ‘to kay Ate Venus.” 

 “Pinauuwi mo na yata ako, e,” nakangiting sabi ko. Tumayo na rin ako.

Naisip ko, bagama’t di ko alam ang problema ni Ghint, mas makabubuti na rin  siguro kung ihihinto na namin ang inuman, para makapagpahinga na rin ako. Lalo na siya.

Nauna akong lumakad palapit sa pintuan, pababa ng roof top. At nang malapit na ako sa pintuan, naramdaman ko na lang ang palad niya sa balikat ko. Humarap ako.

 “O, lasing ka na ‘yata, e,” natatawang sabi ko.

 “Mark, masaya kong nakilala kita,” tinapik-tapik niya ako sa balikat.

 “Ako rin,” bahagya ko siyang hinampas sa braso. “Lasing ka na siguro, ‘no?”  biro ko.

“Hindi,” parang basag ang boses niya.

“Tara na nga.”

Bumaba na kami ng hagdan. Sa loob, naninibago pa ang mga mata ko sa liwanag. Nagulat pa ako nang makita ko ang oras sa malaking orasang nakasabit sa dingding. Pasado alas-nuwebe na ng gabi! Hindi na ako nakapaghapunan.

“Sige Ghint, uwi na ‘ko,” sabi ko, saka ako tumalikod.

“Tuparin mo ‘yung gusto mo, a. Dapat maging sikat na writer ka. Dapat maging national artist ka,” sabi niya.

Basag nga ang boses niya. Di ako maaaring magkamali. Basag iyon na para bang tinig ng sa gustong umiyak.

Humarap ako sa kanya. “Oo ba. Dapat ikaw rin.”

Hindi siya kumibo. Ngumiti lang siya.

Ngayong higit na maliwanag, lalong naging agaw pansin sa akin ang pamamanglaw ng  kanyang mga mata. Parang tuluyan na iyong nilisan ng ora nitong may pagkasuplado.

“’Ge na nga. Daming komers’yal. Alis na ‘ko,” tumalikod na ako.

Hindi na siya kumibo. Hindi ko na rin siya nilingon pa. Parang hindi ko na kayang makita  pa ang kanyang mga mata.

Nang pauwi na ako, habang minamasdan ko ang makupad na usad ng mga sasakyan, ang nakakumot na dilim, at ang paroo't paritong mga tao, naisip ko si Ghint. Naisip ko ang mapanglaw niyang mga mata. Naisip ko ang maikling kuwento niya. Naisip ko si Vheane. At ewan ko ba, walang ano-ano, napatingala ako sa langit, at bigla kong naisip na ang pangalang “Vheane” ay anagrams ng “Heaven.” Langit.

Hindi ko alam kung bakit, pero bigla akong kinabahan.

Sa bahay namin, hindi ako makatulog. Ayaw akong dalawin ng antok, gayong alam ko namang pagod ako. Sa isipan ko, parang nakikita ko pa rin si Ghint, nakatingala sa langit. Nakapako sa isipan ko ang mga mata niya, ang mapanglaw niyang mga mata.

Nagising ako sa tunog ng cellphone ko. May tumatawag. Nakatulugan ko pala ang pag-iisip kay Ghint.

Mabigat ang talukap ng mga mata, at parang nananaginip pa rin, inabot ko ang cellphone ko. Mama ni Ghint, si Tita Maureen!

Kinabahan ako. Hindi ko gusto ang pagkakakita ko sa pangalan niya sa cellphone ko. At ba’t naman kaya siya tatawag sa akin sa ganoon kaalanganing oras?

Sinagot ko. Umiiyak siya. Parang nawala ang antok ko sa sinabi niya. Parang gusto kong mawalan ng malay. Hindi ako makapaniwala. Nagpakamatay si Ghint!

Nagpunta ako sa kanila, di pa man kinukuha ng punerarya ang bangkay ni Ghint, ng pinakamatalik kong kaibigan. Hinintay raw talaga nina Tita Maureen na makita ko muna ang anyo ni Ghint, bago ito kuhanin ng punerarya.

Nakahiga siya sa  kama niya, wala nang buhay. At sa suot niyang itim na polo shirt, parang bahagi na rin siya ng gabi. Tangan niya ang isang bote ng asidong panlinis ng alahas. Habang pinagmamasdan ko siya, pakiramdam ko, nananaginip pa rin ako. Binabangungot. Gusto kong gumising, kaso, hindi ito isang panaginip.

Naalaala ko ang karakter niyang si Vheane.

May kinuha si Tita Maureen na papel na nakapatong sa mesa ni Ghint. Iniabot niya iyon sa akin. Iyon ay isang pilas lang ng dahon ng kuwaderno, na nakatupi sa tatlo. Binasa ko ang nakasulat.

Mark,

Tuparin mo ang pangarap mo. Dapat maging manunulat ka. Ngayong binabasa mo ‘to, wala na ako. Sa wakas, makalipas ang ilang taon kong pagpapasya, makikita ko na rin ang langit, hindi nga lang siguro ako roon mapupunta. Pero masaya na rin akong mauunawaan ko na ang buhay, matatanong ko na ang Diyos.

Ingatan mo palagi ang sarili mo.

                                                            Kaibigan mo, ngayon at sa habang panahon,

                                                                                         GHINT

P. S.

‘Wag na ‘wag mo akong tutularan, dahil ang mga gaya ko ay sadyang kaawa-awa.