Si Sir Edgar

Martes, Mayo 29, 2012— Ewan ko ba, pero bigla kong naalaala ang libro kong “Mga Uod at Rosas” ni Sir Edgardo M. Reyes. Christmas gift sa akin ng estudyante ko. Itinext ko pa tuloy ang mama ko para malaman ko kung nasa aklatan ko iyon. Nasa Nueva Ecija kasi ako. Nag-reply si Mama, nandoon daw.

Pagdating ko sa Valenzuela, nalaman ko sa Facebook account ni Sir Reuel Aguila, patay na si Sir Edgar. Noong Mayo 15. Inilihim sa publiko ang kamatayan. Talo ko pa ang nasampal. Naalaala ko ang kagustuhan kong makakuwentuhan siya. Sabi ko pa dati, pag nakatapos na ako ng isang libro, siya ang pagagawain ko ng panimula, kahit ayaw niyang gumagawa ng ganoon. Kakapalan ko na ‘ka ko ang mukha ko. Pero wala na palang matutuloy roon.

Si Edgardo M. Reyes, isa sa pinakamahusay na kuwentista at nobelista sa bansa, at panandang-bato ng Panitikan ng Pilipinas, ay napakalaki ang kinalaman sa aking panulat. Isa siya sa mga inspirasyon ko kung bakit ako nagsusulat. Isa sa mga pumukaw sa aking diwa upang magsulat at maglagalag. Isang panulat na tiitingala, na alam kong hindi ko mahihigitan.

Tatlong bagay ang natutuhan ko mula sa panulat ni Sir Edgar. Una, ang kapayakan ng kanyang mga tema. “Di Maabot ng Kawalang-Malay,” isang simpleng kuwento ng dukhang bata; “Ang Bahay na Iyon,” kuwento ng isang kulturang iginagalang; “Si Ama,” tungkol sa may paninindigang haligi ng tahanan; “Paalam sa Isang Kaibigan,” hinggil sa lagay ng pagkakaibigan sa pagpapalit ng kalendaryo at patuloy na paggalaw ng mga kamay ng orasan. Natutuhan ko sa kanya ang kapayakan, na kahit walang namatay, maaring magkaroon ng malungkot na katapusan. Hindi siya gumamit ng kamatayan upang kilabutan ako sa “Kung Saan Tubo,” o upang makaramdam ako ng kakaibang lungkot sa “Emmanuel.” Oo’t nagaganap din naman sa tunay na buhay ang kuwento ng mga bata sa iskuwater, o ng mga puta, pero ang mga tema ng panulat ni Sir Edgar ay mas payak pa rito. Mga temang nagpakilala sa atin, sa akin, na may lalim sa kapayakan, na iba ang ganda ng mga bagay na simple.

Ikalawa, hindi ko malilimutan ang husay niya sa banghay. Ang kinis niya sa pagkukuwento. Na kahit gumamit siya ng mga flashback, na pinaniniwalaan nakapagpapahina sa isang akda, ay nananatili pa rin ang daloy ng kuwento. Hindi kumukupad o nakakaldag. Hindi mapuputol ang paglalakbay ng iyong diwa. Ilog na hindi masagkaan ang kanyang mga akda dahil kakinisan niya sa pagdadala ng kuwento.

Ikatlo, natutuhan ko sa kanya ang paggamit ng mga pilosopiya sa mga akda. Kaya marahil naniniwala akong mga manunulat ay mga pilosopo. Hindi ugali ng panulat ni Sir Edgar na magkuwento lamang sa pagitan pamagat at huling tuldok. Ang mga gawa niya ay laging may hinihimay at inihahaing pilosopiya. Tahasan man o nasa pagitan ng mga linya.

Pansinin ang mga pilosopiya, na tahasan niyang binanggit sa kanyang mga akda:

“Nawawalan ng lasa ang pinakamasarap mang pagkain pag araw-araw ay nakahain sa iyo.”—“Gilingang-Bato”

“Laging kasama sa pagunita ang kanyang edad. Nakaliligaya kung titimbangin sa punto ng alaala. Ngunit masakit din kung sisilipin sa kahulugan na habang tumatanda ang tao ay minamaliit ang katuturan.”— “Orasan”

Ang una kong nabasang nobela ni Sir Edgar ay ang “Ang Mundong Ito ay Lupa.” Ang pinakagusto kong nobela. Hanggang ngayon. Kahit ilang nobela na rin ang natapos ko. Tumatalakay ito sa isang malalim na bagay. Ang kalikasan ng tao. Na mayaman man, mahirap, edukado o walang pinag-aralan, ay may likas na kasakiman sa kapangyarihan at libog at iba pang makamundong pagnanasa. Ngunit hindi ko masyadong naramdaman ang lalim nito nang mga gabing binabasa ko ito, sa galing magdala ni Sir Edgar. Dito ko nakilala si Ned, si Zenaida Nazareno, isang napakagadang nursing student, na nangangarap maging playwright, matapos mabasa ang ilang akda ni Henrik Ibsen. Probinsiyana, galing sa konserbatibong pamilya at walang alam sa kalakaran sa lungsod. Hindi ko ikahihiyang sabihin, na na-inlove ako sa karakter na ito na si Ned. Buhay siya at humihinga. Isang tunay na tao at tunay na babae. Nakikita. Naamoy. Nahahaplos. Hindi iyong karakter na pinilit buhayin sa pamamagitan ng mga paglalarawan. Binuhay ni Sir Edgar si Ned sa pagitan ng mga tagpo at sitwasyon, kaya kahit hindi naganap ang isang tagpo sa nobela, kung nasa isip mo ito, may ideya ka na sa magiging reaksiyon ni Ned. Kung maharap siya rito. ‘Pagkat buhay siya. Humihinga. May sariling gawi at ugali ng isang babae.

Patunay ito na napakahusay na manunulat ni Sir Edgar. ‘Ika nga, ang magaling na manunulat, “He knows how to make loveable characters. You love to love her. You love you hate him. You love to tease him.” At ganito ang mga tauhan niya. Pawang buhay. May nakakainis. May nakakatuwa. May kaibig-ibig. Gaya ni Dick Almeda, ni Bobet, ni Regie Yumang, ni Ligaya, ni Julio, ni Imo, ni Claudia, ni Emil, ni Emmanuel, ni Ilay, ni Pap.

Tandang-tanda ko pa kung gaano kalaki ang simpatya ko sa batang si Ida nang hapong binabasa ko ang “Di Maabot ng Kawaalang-Malay.”

Napakalaki ng iniwan sa akin ni Sir Edgar. Hindi lang sa panulat kundi maging sa mga paksa. Naalaala ko ang maikling kuwento niyang “Emmanuel.” Tungkol sa isang lalaking naghahanap ng kaligayahan. At ang nakalulungkot, hindi niya alam kung bakit siya malungkot. Isa ito sa mga naging inspirasyon ko ng aking si Ghint sa aking “Di Mo Maabot ang Kalangitan.” Isa sa pinakaminamahal kong maikling kuwento ko.

Sa nobela naman, isa ko pang hinahangaan sa kanya ang pagtatapos ng bawat kabanata. Isang maikling kuwento ang bawat kabanata ng mga nobela niya. Pansinin kung paano niya tinapos ang ikalabing-limang kabanata ng Diwalwal.

“Paglapit, pagkaluwang-luwang ng ngiti ni Emil kay Ilay. Nakangiti rin ang dalagang Mandaya. Maliwanag na dati nang magkakilala ang dalawa.

“Si, mabuti, nakita naming kayo,” sabi ni Ilay.

“Bakit, ano’ng maipaglilingkod ko?” tanong ni Emil.

“Sir, lalapit sana uli kami kay Sir Gil.”

“’Yon lang pala, e. Ako’ng bahala.”

Dahil kay Ilay, mandi’y nawala si Dante sa pansin ni Emil.

“Lalakad na ‘ko, Emil,” singit niya.

Napabaling. “A, oo. Sige, Dante.’

Humakbang na siya palabas ng gate. Narinig ang pag-andar ng motorsiklo, lumingon siya. Nakaangkas si Ilay, patagilid ang upo. Kumilos ang sasakyan, alalay ang takbo upang makahabol nang lakad lang (sagsag) matandang lalaking kalbo.

Naniniwala si Sir Edgar na ang buhay ay isang paglalagalag. Isang kasiyahan na rin sa akin, na sa aking paglalagalag, ay minsang ko siyang nakakuwentuhan, nakapagpa-autograph ako ng “Bulaklak ng Aking Luha,” na ikinagulat pa niyang may kopya ako dahil sa kalumaan nito, at naipagtimpla ko siya ng 3 in 1 na kape. Naalaala ko ang tanong ko sa kanya habang nagpapapirma ako ng aklat. “Sir, si Ned sa ‘Ang Mundong Ito ay Lupa,’ may gano’n po ba talagang babae?”

“Oo. Sipagan mo lang,” mabilis ang sagot niya. At lumakas ang loob ko.

Sa ngayon, hindi na ako naniniwala na may Zenaida Nazareno na darating sa buhay ko, lalo pa’t hindi naman ako kasing-astig, kasingguwapo, kasingyaman ni Gilbert Rubio. Pero naniniwala ako, na magkakaroon ako ng magandang panulat at magagandang ambag sa mundong ito, gaya ng kay Sir Edgar, kung sisipagan ko.

Ang larawan ay mula kay Andromeda Reyes, anak na Sir Edgar.

Kalikasan

Nauhaw ako sa bakasyon

at inibig ko ang kalikasan ng nayon

ang mabangong amihan, himig ng mga kuliglig

ang ingit ng kawayan, mabituing langit

ang bulungan ng mga mangga, pagkumpas ng mga akasya

ang malungkot na dapithapon, koro ng mga maya.

Ngunit isang linggo pa lang ako sa Nueva Ecija

inip na inip na ako’t hinanap-hanap ko na

ang kalikasan ng Valenzuela.

Nasayahan ako sa siyudad

at muli kong inibig ang mga pabrika

ang maingay na kalsada, ang usok sa mga tsimineya

ang gusaling mga billboard, ang gabing umaga

ang murahan ng mga tambay sa bilyara’t basketbolan

ang naka-motor na mga Bumbay, ang mga tsismosa sa tindahan.

Ngunit isang linggo pa lang ako sa Valenzuela

nangungulila na ako sa kalikasan ng Nueva Ecija.

At bigla kong naisip, ito ang kalikasan natin

at hinding-hindi ko ito kayang ibigin.

Pinagsabunan

Nasa labas si Janelle ng nirerentahan nilang bahay, naglalaba ng mga panty niya’t bra.

Narinig niyang bumukas ang pinto, lumakas ang kabog sa dibdib niya. Inilipat niya agad sa ikalawang batya ang huling panty. Tapos na siyang magsabon.

Dumaan si Andoy, naka-rubber shoes at pantalong maong, bitbit ang travelling bag.

Tatlong taon din silang magka-live-in ni Andoy, at nitong huling taon, linggo-linggo, nag-aaway sila— tungkol sa mga nagti-text ditong babae, sa kaopisina niyang lalaki, sa pag-inom-inom nito, sa pagsama niya sa mga kaibigan niya. Kagabi, nagsabi itong maghiwalay na sila. Nagulat siya, magdamag na umiyak. Pero hindi siya nag-sorry. At hindi niya ito pinigilan.

Ibinuhos niya ang pinagsabunan, at nakita niyang gumapang sa sahig ang puro bulang tubig na parang maliliit na holen, tangay-tangay ang tatlong taon nilang pagsasama at ang kanyang mga pangarap.

Daga

Naka-indian seat si Chard sa sopa, nagbabasa ng “Eleven Minutes” ni Paulo Coelho, nang mapansin niya ang daga sa ilalim ng computer table, nakatitig sa kanya, parang itim na butones na ang mga mata. Ibinaba niya agad ang aklat, sumuot sa ilalim ang daga, dinampot niya ang walis-tambo.

Mabilis kumilos ang daga, pero pasensiya na lang ito, mabilis din siya. Nadadakma niya ang mga butiki sa dingding, nahahampas ng tsinelas ang rumorondang putakti, nasisipa ang nagtatatakbong pusang-kalye.

Matapos ang ilang minutong silip-takbo-suot-gapang, nahuli niya ang daga, kalahating dangkal ang haba.

Inilagay niya ito sa timba sa banyo, saka binuhusan ng dalawang tabong tubig. ‘Wag daw paglalaruan ang mga daga, sabi. Dahil pag nabuhay, sisirain daw ang lahat ng damit mo. Pinanood niya ang daga sa paghihirap nito, at tiniyak niya munang patay na ito, bago niya itinapon. Paano pa ngayon itong makasisira? Wala rin siyang pakealam sa mga damit niya. Hindi ang mga ‘yon ang dapat na pinag-uukulan ng pera.

Kinabukasan, pagkagising niya, kinuha niya ang “Eleven Minutes” niya, at nakita niyang may ngatngat ng daga ang lahat ng aklat sa salansanan niya, wala na halos mapakikinabangan.

Biyaheng Na[bu/vo]tas

Alas-dos ng madaling-araw ng Martes, Abril, napakadalang lang ng mga sasakyan sa EDSA.

Isang ordinary bus ang pa-Navotas, wala pa yata sa labing-lima ang sakay. Panay ang tingin ng isang bakla sa magkasintahan sa bandang likod. Panay ang halikan ng mga ito. Pakiramdam niya, hindi na humihinga. Guwapo ang lalaki, at nai-imagine niya, siya ‘yong babae. Kahit hindi ito maganda.

Nagbabasa naman ng “Hataw” ang matanda sa tabing bintana, at nanonood ng sex scandal sa cell phone ang isang lalaki. Habang tulo-laway na natutulog ang payatot na lalaki sa tabing-pinto.

Huminto saglit ang bus, may isang bumaba. At biglang may sumakay, lalaking naka-t-shirt na puti.

“Holdap ‘to!” paltik na .45 pistol ang dala ng lalaki. “Patakbuhin mo!” utos nito sa tsuper.

Nahinto ang lahat— ang naghahalikan, ang nagbabasa, ang nanunuod, ang nagpapantasya. Liban sa natutulog. Mabilis na ang takbo ng bus.

“Ilabas lahat ng pera.”

Ni-cut ng humahagibis na kotse ang bus, namreno ang tsuper, nasubsob ang mga pasahero, nalaglag ang “Hataw” at ang cellphone na may scandal at nahulog sa sahig ang natutulog at parang tinadyakan ang holpdaper palapit sa windshield, humampas ang mukha sa posteng hawakan.

Mga Gamu-Gamo

Kalagitnaan ng Mayo, at nagsimula na ang siyam-siyam. Naglipana sa dalawang mahabang bumbilya sa sala ang mga gamu-gamo— siyang-siya sa pakikipaglaro sa liwanag at sa malamig na hangin, nagsisipagruweda, gumuguhit ng numerong 0 at 8 sa kanilang paglipad.

Panay ang hingi ng paumanhin ng lalaking gamu-gamo sa kanyang kasintahan, sa kasalanang hindi pa rin niya alam kung ano.

Hindi naman kumikibo ang babaeng gamu-gamo. Sa halip, lumipad ito palapit sa kabilang bumbilya. Naiwan ang lalaking gamu-gamo.

Gusto lang naman ng babaeng gamu-gamo na suyuin pa siya ng kasintahan, pero baka magalit na ito. Kaya binalikan na niya ito para kausapin.

Nakita niya itong palapit sa dingding, biglang sinakmal ng batik-batik na butiki.

Lawin, Agila, Penguin

Kung tatanungin mo ako

kung anong ibon ko gustong maging

sakaling ito ang susunod kong buhay

walang pag-aalinlangan kong sasabihin

“Penguin, hindi agila, hindi lawin.”

At pag tinanong mo ako kung bakit

sasabihin ko sa’yo

“Ang agila’t lawin, ‘singlaya ng hangin

nasusuyod ng titig ang mga gubat

nahihiwa ng pakpak ang mga ulap

bahagi ng amiha’t habagat.

Habang ang penguin, pandak

makupad, hindi nakalilipad

subalit hindi alam ang salitang ‘pag-iisa’

nauunawaan ang pag-ibig at katapatan.”

At pag kinunutan mo ako ng noo

o pinamilugan ng mga mata

sasabihin ko sa iyo, “Wala sa ganda ang saya.”

Bilog

Nagsalin uli si Nanding ng Gin sa baso, saka agad ininom. Ramdam na ramdam ng palad niya ang pagiging bilog ng baso at ng bote.

Nangangayayat na siya, mugto ang mga mata, malago ang bigote, gulo-gulo ang buhok.

Dalawa lang ang anak niya sa asawa niya, at parehas pang ang saklap ng sinapit.  Si Carla, panganay, buntis, manganganak sa Mayo. Pinanagutan ng asawa. Pero ang walanghiyang lalaki, tambay lang, di nakatapos ng hasykul. Si Carina naman, bunso, buntis na rin. Fourth year sa engineering ang nakayari, at ang sabi ng walanghiya, ipalaglag ang bata. Sumugod pa sa bahay nila, nagwawala, nang sabihin ni Carinang hindi niya ipalalaglag.

Naalaala niya ang lahat ng naging kabit niya, at ang labing-walo niyang anak. Napatitig siya sa Gin, napakuyom ang kamao. Nabasag niya sa kamay niya ang baso. Humuhulas sa mesa ang dugo. Walanghiya!

Usok

Nakaupo si Migs sa monoblock sa terrace nila, nakataas ang kanang paa, naninigarilyo. Nilalaro-laro ng kaliwang kamay ang posporo. Mas nasasarapan siya sa sigarilyo pag posporo ang pansindi.

Medyo madilim na. Nag-uuwian na ang mga estudyante sa hayskul, at panay na ang daan ng mga traysikel.

Nagbuga si Migs ng usok ng sigarilyo. Iniisip niya si Gina, limang buwan niyang girlfriend. Isang linggo pa lang silang break, pero hindi na ito nagpaparamdam sa kanya. Nakipaghiwalay ito sa kanya dahil sa pagiging chain smoker niya. Tingin niya, nandidiri na ito sa kanya, sa hininga niya, sa mga halik niya. Sabi pa nito, kada stick ng sigarilyo na nauubos niya, limang minuto ang nababawas sa buhay niya. Sabi niya, pipigilan niya ang sarili niya, huwag lang siya nitong iwan. Pero inunahan na siya ni Gina. “Hindi mo kaya,” sabi nito. At nakipaghiwalay na nga ito.

Pinitik ni Migs ang sigarilyo. Sa dilim, parang nanlilisik na mata ang baga niyon. Tapos, ibinuga niya sa hangin ang usok. Hanapin mo siya, sabi niya sa usok, sabihin mo, bumalik lang siya, ihihinto ko talaga ito, pipilitin ko, kahit gaano pa kahirap.  Tapos, napangiti na lang siya, naisip niya, mukha na siyang tanga, kung ano-ano na’ng naiisip niya.

Unti-unting tumaas ang usok, humito saglit, saka tinitigan si Migs. Narinig niya ang sinabi ni Migs, at naaawa siya rito. Nagtanong siya sa mga ulap, kung nasaan si Gina.

“Hayun,” sabi ng isa.

Bumaba siya. Nakita niya itong palabas ng motel, nakayakap sa braso ng isang lalaki.

Itsura

Pagkababa ni Anette sa Cubao, napansin agad niya ang isang babaeng naglalakad sa tapat ng Mercury Drug— baligtad ang nguso, luwa ang malalaking mata. Pinigil niyang matawa. Pero natatawa talaga siya, kaya nagtakip na lang siya ng panyo. Buti na lang, hindi siya naging ganoon kapanget, sa isip-isip niya. Napakarami talagang panget sa mundo.

Mag-aalas-diyes na nang dumating siya sa kanila. Kabilugan pala ng buwan, napansin niya pagbaba niya ng dyip. Maghahatinggabi na nang makatulog siya.

Nanganak siya, iniabot sa kanya ng nars ang bata, at kinilabutan siya— walang mukha ang anak niya!

Napabalikwas siya. Nakita niya ang nakakumot na dilim. Buti naman at panaginip lang. Hinihingal siya, pawis na pawis.  Nanlalata siya. Tumayo siya, saka pinindot ang switch sa tabi ng bintana. Lumiwanag ang paligid, at nakita niya ang itsura niya sa salamin ng tokador— may mga mata, pero walang mukha.

Mula sa mga Pinagsama

Pinagsama-sama ko ang mga tuldok

nakabuo ako ng isang titik.

Pinagsama-sama ko ang mga patak ng luha

nakabuo ako ng isang butil ng asin.

Pinagsama-sama ko ang handog mong sakit

nakabuo ako ng matatag na dibdib.

Isang Gabi

Sa tapat ng nakasarang tindahan

nagbubulungan ang mga kuliglig sa pagitan ng bato

habang nakasandig sa aking balikat ang iyong ulo.

“Ga’no mo ‘ko kamahal?”

humalo sa hangin ang iyong tinig

at humina ang awitan ng mga kuliglig.

Tumingala ako sa kalawakan

maiitim ang ulap.

“Ang pag-ibig ko sa’yo’y parang ulan

hahalik sa lupa, mababasag

sasapi sa dagat, hahatakin ng araw

muling magiging ulap

muling magiging ulan

susundin ang batas ng kawalang hanggan.”

Ngumiti ka, nilapatan ako ng halik

at naging orkestra ang awitan ng mga kuliglig.

Tatlong Handog

Mapipilitan akong ihandog ko sa’yo ang tatlong bagay:

mga labi kong ‘singtamis ng ubas

dugo kong ‘singpula ng rosas

puso kong ayaw mong pagbigyang makaalpas.

Student's Evaluation

Oktubre 5, Martes

Pakanta-kantang pumasok ng faculty room si Michael, “A-I love you like a love song baby, a-I love you like a love song baby,” habang ikinekembot-kembot ang malaking puwet.

“Maka-Selena Gomez ka naman, bakla,” si Arlyn, biology teacher.

“Naman!” ginaya niya ang boses ni Eugene Domingo sa “Kimmy Dora.”

Araw ng mga Guro ngayon, at sabik na siya sa matatanggap niyang mga regalo. Siya yata ang nakakuha ng “Best in Student’s Evaluation Award” noong nakaraang linggo, para sa evaluation sa kanila noong nakaraang dalawang semestre.

Hindi siya nagtuturo. Hindi rin niya tsinitsekan ang exam ng mga estudyante. Nanghuhula lang siya ng grades. Madalas din siyang absent, dahil call center din siya sa Makati. Pero pag kailangan na nilang ipakita sa mga estudyante ang prelim, o midterm, o prefinals grades nila, tuwang-tuwa sa kanya ang mga estudyante, dahil may nakaka-96, 97, 98, at 99. Planado niya ito, para hindi siya makuwestiyon, at para mataas ang resulta ng evaluation sa kanya— para nandito pa siya sa susunod na taon.

“Grade lang naman gusto ng mga ‘yan. Kunwari lang na gustong matuto,” sa isip-isip niya habang nagpupulbo siya sa harap ng malaking salamin sa locker niya.

Masaya siya buong araw, hanggang gumabi na, at maraming nang natanggap na regalo ang mga coteacher niya, pero siya, wala pa ni isa.

Rush Hour

Tumingin na naman si Camille sa tigsi-singkuwenta pesos niyang relo— 7:38 am na. Ilang minuto na lang, huli na siya. Memo na naman sa immediate supervisor niya.

Natutukso na naman siyang sabihan ang katabing tsuper na bilisan, at huwag nang masyadong magtawag ng pasahero. Bilisan lang talaga ni Manong, sasakto siya sa oras.

Nakita niyang kumaway ang opisyal ng MMDA.

Napakamot siya ng kilay. Huminto si Manong, halatang bugnot din.

Tumingin uli siya sa relo niya— 7:40 am na.

“E ang tagal mo ro’ng magsakay e, nakikita kita e. Cause of traffic ka na e.”

Mayamaya, bumalik si Manong sa dyip, kumuha ng dalawang Manuel Roxas, saka binalikan ang opisyal.

“Tarantadong ‘yon,” sabi nito pagkasakay sa dyip, saka pinaharurot ang sasakyan, na sa bilis, sa tantiya niya, hindi na siya mahuhuli.

Pero ewan ba niya, parang tinatamad na siyang pumasok. Parang tinatamad na siyang magtrabaho.

ATM

Madilim na, aligaga na naman ang mga sasakyan, at nagmamadali na naman ang mga paa.

Mag-isang nakapila si Yasmin sa ATM, nasa labas siya, hinihintay matapos ang tao sa loob ng booth. Kanina pa ito roon, pasok-alis ng card, tingin sa resibo, bilang ng pera, tapos withdraw na naman. Bakit ba hindi pa niya pag-isahin? Anong oras na? Naiinis na si Yasmin. Naiihi na talaga siya.

Nag-vibrate ang cell phone niya— Mame: papunta n kmi jn, sunduin u namen

Pagkalabas ng lalaki, nakahinga siya nang maluwag. Sinundan niya ito ng tingin hanggang makasakay sa motor. Mabangga ka sana, sa isip-isip niya.

Naka-withdraw na’t lahat si Yasmin, nakapag-CR na sa may kalayuan ding Jollibee, pero wala pa rin sina Mame’t Dade niya.

Nag-vibrate ang cell phone niya, Auntie niya.

“Hello?”

“Hello Yas. Naaksidente sina Mame mo. Nasalpok ng trak ‘yong taksi n’yo. Dito kami ngayon sa Chinese.”

Napaluha siya, at nasilaw siya sa ilaw ng paparating na motor.

  

Si Konduktor at si Drayber

“Paano ba maging successful, Pa?” ngayon lang nakapagsalita si Bill, kahit kanina pa sa harap ng papa niya— hindi na niya napigilang itanong iyon, dahil bukam-bibig iyon ni Ma’m Antonio, titser nila sa Values— “Class, kailangan, successful ang tao.”

Huminto sa paghahalo ng kape si Papa niya, binitiwan ang kutsarita. Alas-tres ng hapon, kainitan, pero nagkakape ito. “Nakikita mo ‘yong mga bus na galing Cubao?”

“Papunta rito sa Malinta Exit?”

Tumango si Papa niya. “Oo. Di ba nasakay tayo ro’n no’ng Biyernes, no’ng sinundo natin mama mo?”

Kunot ang noong tumango si Bill.

“Punuan di ba? Ganito ‘yan,” humigop saglit ng kape si Papa niya. “May isang bus na laging maganda ang biyahe, kumpara sa ibang bus. Pag me sasakay o bababa, kinakatok agad ni Konduktor ‘yong bakal, hinto agad si Drayber. Pag punuang-punuan na, tapos malapit na silang sumuba sa enleks, at marami pang hindi nakakabayad, hirap na n’yan si Konduktor. Kasi andami pang sisingilin. Di rin naman s’ya makapagmadaling mabuti, kasi masikip. Ang gagawin ni Drayber, tutulungan s’ya. Babagalan ang takbo. S’yempre dodoblehin ni Konduktor ‘yong bilis, kasi nahihirapan din si Drayber. Enleks ‘yon, tapos magmamabagal ka? Mahirap din sa drayber ‘yon.”

Tumango-tango si Bill. Pero hindi niya makuha ang kinalaman ng kuwento sa tanong niya.

“Pag nasingil na lahat, kakatukin uli ni Konduktor ‘yong bakal na hawakan. Bibira na si Drayber.”

Tumango-tango uli si Bill, hindi pa rin niya makuha ang kuwento.

“Nakakarating sila nang mabuti sa Malinta Exit. Araw-araw ‘yon. Nagtutulungan kasi sila. Kilala nila ang isa’t isa.”

Kumunot ang noo ni Bill. Tapos na ang kuwento?

“Nga pala, Bill, ang pangalan ng konduktor ay Isip, at ‘yong drayber naman ay si Puso.”

Stroll

“Sarap!” sinuntok ni Benjo ang malamig na hangin ng Disyembre.

Tumawa lang si Jomar.

Nasa talyer na sila nina PJ, lagi nilang tambayan. Madilim na at paisa-isa na lang ang daan ng mga traysikel. Katatapos lang nilang mag-stroll sa buong Bagbaguin, sakay ang bagong labas na motor ni Jomar.

“Nalibot natin ‘yung buong Bagbaguin, P’re,” tumawa si Benjo. “Panis sila. Inggit na naman ‘yong mga ‘yon,”  ang mga tambay sa kanto, na magagaling magbasketbol, ang tinutukoy ni Benjo.

Tumawa lang uli si Jomar.

May dumaan, si Eric, isa sa mga tambay sa kanto. Nakatingin ito sa kanila. Na sa katitingin nang katitingin ay nasubsob. Tumayo ito agad, saka binilisan nang konti ang lakad. Parang walang nangyari.

Nagkatinginan ang dalawa, saka inilabas ang pinipigil na tawa. Mas malakas ang tawa ni Benjo, kaysa kay Jomar, at kaysa sa talagang dapat lang niyang tawa.

“Gagu kasi!” nilakasan pa niya ang tawa niya, para masayahan si Jomar— at isinipa pa niya nang konti ang paa niya, kaso, nadikit ito sa tambutso ng motor. Napahiyaw siya sa sakit.

Matandang May Ketong

 “Monumento o! Isa na lang o! Isa na lang!”

Napilitan si Lloyd na sumakay, kahit alam niyang sa “isa pa” na iyon ay tumbong na lang niya ang mauupo. 9:30 am na kasi sa cell phone niya, at malayo pa ang National Library.

“Konting kipot na lang po d’yan sa kanan o! Konting kipot na lang po!”

Umusod ang mga pasahero. At habang nakayuko, sa pag-iwas sa naghambalang na mga paa, sa dami ng mga pasahero, nakita niya ang isang makipot na puwesto. Umupo siya. A! Ang sikip. Para siyang malalaglag.

“Bayad po,” sabi ng estudyanteng naka-PE uniform ng TUP— walang umaabot ng bayad, kaya napilitan siya, kahit nahihirapan na siya.

“Bayad daw po,”  iniabot niya ang bayad— at pagkaabot na pagkaabot sa niya ng bayad sa isang ale, kinilabutan siya, parang gusto niyang bumaba— may ketong ang katabi niyang lalaki!

Pinagpawisan siya ng malamig. Napalunok siya ng laway. Sa sulok ng kaliwa niyang mata, pinagmasdan niya itong mabuti— naka-longsleeve na stripe ito, nakasalamin, mukhang nasa singkuwenta na, at tama siya, tadtad nga ng ketong. Napalunok na naman siya ng laway.

Nasa NLEX na ang dyip.

Pagdating sa Camachile, bababa siya, lilipat ng dyip. Hindi niya ito kaya, natatakot siya.

“Bayad po,” isang lalaki ang nag-abot ng bayad.

Nakita niya, sa mga kamay at malungkot nitong mga mata, ang pagnanais nitong abutin ang bayad, pero nahihiya ito, natatakot sa mga titig ng mga kasama sa dyip.

Kinamot niya ang kaliwa niyang kamay, at sa sulok ng mata niya, nakita niya ang malungkot na titig sa kanya ng matanda.

“Camachile, may bababa?” tanong ng tsuper.

Ipinikit niya ang mga mata niya. Nakita niya roon ang mga mata ng matanda. Hindi siya bababa, sabi niya sa sarili.

Grad. Pic.

Pumasok si Nhel sa computer shop. Nasa labas na naman si Jeff, ‘yung nagtitinda ng inihaw na mais. Elementarya lang daw ang natapos nito. At sa itsura nito, palagay niya, mas matanda ito sa kanya ng limang taon.

Nagpa-open time siya. Naglipana na naman sa newsfeed ang larawan ng mga bagong graduate. Nakaramdam na naman siya ng ingggit. Kung may digicam. lang sana sila noon, may picture din sila noong gumradweyt siya.

“Kuya o,” nag-abot ng mais sa nasa server si Jeff.

Natuon sa nangingitim nitong mukha ang mga mata niya. Nakaramdam siya ng hiya sa sarili.

Lexy

Nakipag-unahan si Philip sa pagsakay sa LRT, kahit wala namang masyadong pasahero, dahil sa Roosevelt station siya sumakay. Naupo siya sa tabi ng kabilang pinto.

Pupuntahan niya sa Makati si Lexy. May itatanong siya. Importanteng-importante.

Walong buwan niyang katrabaho sa Mags Tile Company si Lexy, at naging totoo silang magkaibigan. Sa inventory sila parehas, sabay nanananghalian ng baon nilang ulam pag ala-una na ng tanghali, at sabay nag-a-out pag alas-siyete na ng gabi.

Bagay raw silang magkasama ni Lexy, sabi ng mga katrabaho nila— payat siya, na may kaputian, at matabang maitim naman si Lexy.

Parehas silang nakaisang semestre lang sa kolehiyo, dahil sa kahirapan. Pero magkaiba sila sa maraming bagay. Alam niyang di hamak na mas ito matalino kaysa sa kanya. Magaling ito sa physics, sa geometry, at magaling sa English. Hindi lang talaga nakatapos.

Pero magkasundong-sundo sila sa isang bagay— parehas silang inis na inis sa lipunan—lagi na lang kawawa ang mga mahihirap; lagi na lang nagtataas ang lahat, ang gasolina, bigas, kuryente, pamasahe; lagi na lang may korapsiyong uukilkilin, pero makakalimutan din. Pero pinakaiinisan nilang dalawa ay ang masyadong pag-asa ng Pilipinas sa Amerika. At ito namang mga Pilipinong ito, asang-asa na mabait ang Amerika.

“Approaching, Balintawak station,” sabi ng driver ng LRT— panglalaking-panglalaki ang boses nito.

Bumukas ang pinto. Walang bumaba, pero may ilang sumakay.

“Ang hirap kasi sa mga tagadito, masyado kung umasa sa Amerika. Ayaw magsipag-analyze. Di kaya nila naiisip na ginagamit lang naman tayo ng states,” naalaala niyang sabi ni Lexy noong kumakain sila.

“Mga uto-uto e,” nginuya niya ang buntot ng dalagang-bukid. Malutong ito.

“Ganyan talaga pag di marunong mag-analyze!” nakita ni Philip ang pagtalsik ng kanin sa braso ni Lexy, pero tuloy pa rin ito sa pagsasalita.

“Inis na inis ka talaga sa kanila a,” natawa siya— tinanggal niya ang tinik ng isda sa bibig niya. “Mas inis ka pa sa’kin,” ang ibig niyang sabihin ay dapat mas mainis siya, dahil di hamak na mas mahirap sila.

“Naman!” nakita niya sa bibig nito ang nginunguyang sardinas.

Nagtawanan sila.

“Monumento station na po. Monumento station.”

Marami nang pasahero sa Monumento. At halatang magtutulakan ang mga ito, pagkabukas na pagkabukas ng pinto.

Dinukot niya ang tiket ng LRT sa bulsa niya. At mukha ni Lexy ang nakita niya. Ilang istasyon pa. Ilang istasyon pa bago ang call center na pinagtatrabahuhan niya.

Minsan, Gusto Kitang Subukin

Minsan, gusto ko ring subukang huwag sambitin
ang salitang “sorry” o “paumanhin”

huwag itungo ang ulo, at huwag pataghuyin ang tinig

gaya ng tubig sa batis

at pakapanghawakan ang biyaya

ng pagiging nilalang na pinagmulan mo

para mapatunayan ang lalim ng sinasabi mong “pag-ibig”

malaman kung sulit ba

ang mga luhang binayaang mabasag sa sahig

ang sanlibo’t dalawang karayom na binayaang tumusok sa dibdib

ang mga isyu sa pagkalalaking binayaang tumubo’t mamulaklak sa isip.

Madalas tayong magtabi nang walang imikan

kinakapa sa isip at sa sulok ng mga mata

ang naiisip, nadarama ng isa’t isa.

Madalas ka ring humingi sa akin ng espasyo

para makilala mo ‘ka mo ang iyong sarili
at natutukso akong tuparin ang iyong hiling.

Wika nga ng awiting Heaven Knows,

“Paulit-ulit na sinasabi sa aking ng mga kaibigan ko,

na kung talagang mahal ko siya

dapat ko siyang palayain

at pag bumalik siya sa takdang panahon,

alam kong akin nga siya.”

Ngunit paumanhin, paumanhin

mas mahalaga sa akin ang katiyakan

kaysa sa katotohanan at sa mga tugon sa palaisipan.

Kaya anuman ang mangyari, dito ka lang

sa aking tabi.

Dito ka lang sa aking tabi.