“Noong Araw,” Habang Tumatagal

Nagkaroon ako ng titser noon sa mataas na paaralan, sa Araling Panlipunan, na nagsabi kung anong edad kami mamamatay, sa pagtatanong lang kung anong taon kami ipinanganak.

“Ikaw?”

“Nineteen eighty-eight, Ma’am.”

“Naku, sixty ka lang.” Itinuro niya ako, “’kaw?”

“Ninety ninety po,” sagot ko.

“Fifty-five ka lang.”

Hindi manghuhula si Ma’am, hindi rin nutritionist. Lalong hindi naman siya ganoon kaseriyoso sa sinabi niya. May pagkabiro pa nga. Pero birong hindi nakatutuwa, kundi may kurot. Nakagigising.

“Kayo, hindi maganda ang panahon n’yo. Kami, no’ng mga dalaga’t binata pa kami, no’ng kapanahunan namin, naranasan naming magtanim. Lumulusong kami sa bukid,” inilaki pa niya ang may kalakihan na nga niyang mga mata. “Malungkot ang panahon n’yo.”

Hindi ako naniniwala sa sinabi niyang “malungkot ang panahon n’yo.” Nasa tao ang pagiging malungkot ng kanyang panahon. Pero may punto siya.

Sa madalas kong pakikinig sa kuwento ng mga lolo’t lola ko, sa kuwento ng matatanda sa probinsiya, at sa pagbabasa ng mga kuwentong naganap noong 1960, pabalik, “Dugo sa Bukang-Liwayway” ni Rogelio Sikat at “Ginto ang Kayumangging Lupa” ni Dominador B. Mirasol, halimbawa, hindi ko maiwasang hindi mainggit.

Dati raw, pag namangka ka sa ilog nang gabi, katukin mo lang ng sagwan ang gilid ng bangka, magtatalunan na ang mga isda. ‘Ka ko naman, ngayon, pag kinatok mo ang bangka, baka malansag, mabutas at lumubog, dahil sa baba ng kalidad ng mga materyales. Bukod pa sa nanlilisik na katotohanang bibihira na ang isda sa mga sapa at ilog. Madali rin daw magdulang noon, ‘yong pangunguha ng ginto sa buhanginan sa ilog. Ngayon, ang mga nagdudulang sa amin, inaabot na ng linggo, wala pa ring nakukuha. At ang tulya raw noon, sa sansaglit sa ilog, nakakalahating timba na sila.

Walang dudang malabo na nga ang ganito ngayon, dahil sa pagkasira ng kalikasan. Hindi na gayon kagandang paliguan ang ilog. At ang unang dapat sisihin dito ay hindi naman ang mga nakatira sa tabing-ilog, sapagkat ang pagtatapon lang naman ng basura ang kasalanan nila, na iilan nga lamang ang gumagawa. Ang dapat sisihin dito ay ang mga kapitalista. Halimbawa, nalulungkot ako pag nakikita ko ang Ilog Peñaranda, sa amin sa Nueva Ecija, o kung nakikita ko ang litrato namin sa ilog noong mga bata pa kami. Nakapalaki ng ipinag-iba ng dalawang ilog, ng sa kasalukuyan at ng sa larawan.

Ang nasa larawan ay mabato, may ilang palanas, may maliit na isla sa gitna na may luntiang mga damo at pinagtatayuan ng mga damara kung Sabado de Gloria, malinaw at malaki ang pampang. Habang ang ilog ngayon, bukod sa malabo, ay puro banlik. Pag naligo ka, halos wala ka nang matapakang bato o buhangin, puro putik na lamang. Wala na rin ang isla sa gitna, at kinain na ng ilog ang dalampasigan. At patuloy pa ngang kinakain, pati ang lupa ng mga nakatira roon.

Malalim na ang ilog. At ‘yon ay hindi bunga ng pagtaas ng tubig, kundi ng patuloy na paglalim ng lupa, na dulot ng mga quarry. Hinuhukay ng mga quarry na ito ang lupa ng mga ilog, saka kumukuha ng mga bato at buhangin para ibenta.

Nalalagay tuloy ang buhay ng marami tuwing magkakaroon ng bagyo o kahit malakas na ulan lamang. Higit sa lahat, naghihingalo na ngayon ang mga ilog.

Legal at may papel ang ilan sa nasabing mga quarry. Ngunit anu’t anuman, legal man o hindi, nakasisira ito ng kalikasan, ng buhay, ng kultura.

At gaya ng nabanggit ko kangina tungkol sa bangka, madalas ko ring marinig kay Mama ang gayong mga halimbawa. Gaya na lamang noong bumili kami ng bagong plantsa, napansin niya agad na magaan ito. “Iba talaga ‘yong mga plantsa noong araw.” At nang mamlantsa nga ako sa probinsiya, gamit ang isang matandang plantsa, napansin kong di hamak na mas mabigat nga ‘yon. Halata ring mas matibay, saka mas mahusay makapamlantsa.

Ganito rin ang sinasabi ni Mama kung bumibili kami ng mga bagong kubyertos, o kung may nabaluktot na tinidor dahil sa pagtusok sa matigas na ulam. “Iba talaga’ng mga tinidor noong araw.”

Kaya’t masasabi kong walang duda, di hamak na mas maganda nga ang kalikasan at kalidad ng mga bagay dati. At sobrang nakatatakot ito. Ngunit bukod dito, may mas nakatatakot pa… ang pagbabago ng kultura.

Noong nasa elementarya pa ako, ibang-iba ang Pasko, hindi lamang sa klima… ‘pagkat noon, Setyembre pa lamang ay maginaw na, “pagsubok na ang pagligo,” ‘ika nga, habang ngayon, Disyembre 15 na ay napakainit pa. Alas-siyete pa lamang noon ng umaga ay marami nang namamasko. Puno rin ang mga mesa sa dami ng handa kung Noche Buena, at maraming nangangaroling kung ika-24 ng gabi.

Hindi na palaisipan kung bakit kakaunti na lamang ang laman ng mesa kung Noche Buena at kung bakit kakaunti na lamang ang naa-aginaldo ng mga bata kung Pasko. Sapagkat damang-dama ng mas malaking bilang ng mga mamamayan ang kahirapan, parang latigong inihagupit ng kung ilang ulit. Ngunit ano ang sa kaso ng pagdalang ng mga nangangaroling?

Sa hirap ng buhay, masasabing mas kailangan nila ngayon ng pera. Kaya’t aasahang mas marami ang nangangaroling. O mas nararamdaman nilang karamihan naman sa mga tao ay sisigaw na ng “Tawad!” nagsisimula pa lamang silang kumanta, at na kung may magbibigay man ay piso o dalawang piso lamang? O nahihiya nang mangaroling ang mga bata ngayon, dahil mas abala na sila sa kulturang handog ng makabagong panahon at bagong teknolohiya… mag-DoTA (Defense of the Ancient), mag-Facebook, manuod ng mga bagong episode ng “One Piece” at “Naruto” at kung anu-ano pang anime?

Ayon sa mga sosyolohista, maging sa mga nakarating na sa iba’t ibang bansa, iba ang saya sa Pilipinas, at natatangi ang Pasko rito. Ngunit kung ganito na katamlay ang pagdiriwang ng Pasko sa bansa, paano pa kaya sa ibang bansa, kung saan ikinumpara ang Pilipinas, at higit, paano pa kaya ang Pasko sa Pilipinas sa mga susunod na henerasyon?

Isa lamang ang Pasko sa napakaraming tanawing magandang pakatitigan ng bawat Pilipino, upang mas maunawaan ang pagbabago ng kultura ng bansa.

Sa dati kong pinagtuturuan, madalas lokohin ng isang batang English teacher, babae, ang matatandang titser na lalaki, mga lampas 30 gulang lang naman… mga bata pa rin kung tutuusin. Tinatawag niyang “gurang” ang mga ito.

“Pag nagkaasawa ka, matanda!” sagot ng isa sa mga tinatawag niyang “gurang.”

“Tatanda ka rin,” ito ang madalas na pananggol ko sa mga binubuwisit niya.

“Kahit na, mas matanda pa rin sila. Di pa rin sila makakaganti.”

Totoo, mas matanda na nga sila noon. Lagi tayong mas bata sa mga mas matanda sa atin, at kahit kailan, hindi tayo magiging mas matanda kaysa sa kanila, literal… anuman ang gawin natin, anuman ang kanilang gawin. Ngunit nanlilisik ang mga mata ng katotohanan, mas magandang mundo ang kanilang inabutan. At malaking bagay na ‘yon para kainggitan.

Madalas ko tuloy maisip, paano kaya kung noon na lamang ako nabuhay, “noong araw.”