Gusali

Bigla na lamang silang nagsulputan.

Mga punong lumalago,

mga ataul na nakatayo.

Sa ibaba, kay gandang tingnan:

mga kandilang nakahalukipkip,

matikas ang tindig;

malayo ang tingin,

wari’y laging dapat sundin.

Ngunit sa itaas natin tingnan.

Hayan, hayan.

Ang siyudad, isang libingan.

At sa loob ng mga iyan,

nabubulok na mga laman.

Billboard

I

Makikinis na kutis,

labis ang ningning. Ngunit

talagang iba pa rin

tinakpan nitong langit.

II

Mga halimaw silang

laging nakapamaywang.

Pinapastula’y kan’lang

nilasong sambayanan.

Sakal

Kailangan ko ng nobelang The Sound and the Fury ni William Faulkner, hindi sa klase sa masters, kundi para sa aking sarili. Hindi ko pa kasi iyon nababasa, kaya pakiramdam ko, ang laki ng kahungkagan sa literary life ko. Kaya nga Biyernes ng hapon, bago umuwi, galing sa PLM kung saan ako nagtuturo, dumaan muna ako kay Romy sa Blumentritt. Mas gusto kong sa kaibigan o kakilala nanghihiram, kaysa sa library. Namamadali kasi ako sa pagbabasa pag sa library, dahil may due date, kahit pa puwede namang ipa-extend ang aklat. At dahil doon, hindi ko gaanong nai-enjoy ang pagbabasa.

College pa, magkaibigan na kami ni Romy. Parehas kaming kumukuha ng Masters in Creative Writing sa La Salle. Iyon nga lang, katatapos lang niya ng college at ako, nakakadalawang semestre pa lang sa masters, nang mapagtanto naming sa Filipino pala namin gustong magsulat, na hindi hamak palang mas masarap magsulat at magbasa ng mga akda sa wikang araw-araw mong ginagamit.

Pagsilip ko sa gate ng apartment niya ay nakita ko agad siyang nagkakape, habang nakapatong na sa plastik na mesita ang aklat.

“Pogi,” sabi ko pagkatapos ko siyang sutsutan. “Kainitan ‘yang kape mo.”

Natawa siya. “Pasok, pasok.” At hindi na nag-abalang ipagbukas ako ng pinto.

Mag-isa lang sa apartment si Romy. Taga-Meycauayan sila. Nag-apartment siya dahil sa apat na unibersidad siya nagtuturo, puro part-timer. Nang hindi siya masyadong mapagod.

Inalok niya ako ng kape, pero tumanggi ako. Hanggang mamaya, kung anu-ano na ang pinagkukuwentuhan namin.

“Narinig ko na naman kanina sa TV ‘yung linyang ‘lalagay na sa tahimik.’ ‘No ba ‘yon?” natawa si Romy. Iyong sarkastiko niyang tawa.

“Sabi sa showbiz news ‘yan ‘no? Sa kasal nina Marian at Dingdong?” hula ko.

“Oo,” sabi niya. Ubos na ang kape niya. “Kahit nga ang mga magulang natin, e, pag tinanong natin kung mas tahimik ba ang buhay-may-asawa, sasabihin nilang hindi. Sinasabi lang sa TV ‘yang ‘lalagay na sa tahimik’ na ‘yan para maging mas inspiring, saka dala na rin siguro ng impluwensiya ng fairy tale. And they lived happily ever after. Saka para hindi na rin kailangan pa ng paliwanag. Magpapaliwanag ka pa kasi pag sinabi mong complicated ang buhay-may-asawa. Bakit complicated? Pa’no naging complicated?”

Tumango ako. Alam ko na kung saan patungo ang usapan namin. Lalo’t ganitong apektadong-apektado siya sa narinig.

“May natutuhan nga ‘ko, P’re. Ang galing,” panimula niya. “Tingnan mo, a. Kasal. Magpapakasal ka dahil gusto mo na. Nalaman ko ngang ang pagpapakasal, malaki ang relasyon sa status mo sa society. Example, marami ‘kong kilalang taga-probins’ya na lampas beynte lang, beynte-k’watro, ganyan, nabuntis na agad, nakabuntis, o gusto na talagang mag-asawa. Lalo ‘yung mga walang trabaho. E kasi, wala silang mapagkaabalahan. Kaya makikipagrelasyon, at mabubuntis nga’t makakabuntis. O kaya, mag-aasawa nga, para ma-experience ang ibang buhay. Masyado nang batumbato sa daily life nila. Kaya pansinin mo ‘yung mga nakatapos, ‘yung maraming opportunity sa buhay, ‘yung maraming pinapangarap at alam na malaki ang chance nilang maabot ‘yon, lumalampas na minsan ng thirty, wala pang asawa.”

Hindi ako sumagot. Matagal ko nang napapansin iyon.

“So, kasal nga, kasal,” sabi niya. “Ngayon, pag ‘kinasal ka, hindi lang bagong buhay ‘yan, baka mas paghigpitan ka pa ng napangasawa mo, mahirapan ka rin sa commitment at responsibilities. In short, masasakal ka. Sakal.”

Napangiti ako sa anagrams niya. Ang husay. Naalaala ko ang tuldik at kudlit niya, parehas apostrophe sa Filipino.

“Akala ko nga dati, pinagbabawalan lang kapag girlfriend, boyfriend, pag asawa na, dahil iyo na, hindi na. Hindi pala. Mas mahigpit pa nga kung minsan. Base sa marami kong nakilala, a. Kaya lumiliit ang mundo nila. Kaya totoo pala ‘yung line na naririnig natin, like, ‘mag-masters ka na, hindi mo na matatapos ‘yan pag nag-asawa ka na.’ Di ba?

“Ngayon, dahil sakal na sakal na, mag-aaklas ‘yan. Aklas.” Napangiti akong lalo. “Aalis sa bahay nang walang paalam, o kung minsan, gagawin pa ‘yung ayaw ng karelasyon. Parang naghahamon. Nagrerebelde. And then, pag hindi na-handle nang mabuti, the last stage, kalas. Maghihiwalay sila.”

Gusto kong mapapalakpak sa husay niya sa anagrams sa Filipino. Ano kaya sa Filipino ang anagrams? Malamang na meron. Pero kinalabutan ako sa paliwanag niya. Kasal, sakal, aklas. At pag hindi naayos, pag nabuwal at hindi na bumangon, kalas. Naalaala ko ang magkasunod na pelikula ng mag-asawang Judy Ann Santos at Ryan Agoncillo. Kasal, Kasali, Kasalo at Sakal, Sakali, Saklolo. Parehas pumapaksa sa salimuot ng buhay-may-asawa.

“Wala ka na talagang balak mag-asawa?”

Nag-isip siya saglit. Madalas naming tanong iyon sa kanya. Napaka-cynical kasi ng tingin niya sa pag-aasawa. Masaya na siya sa pa-girlfriend-girlfriend. Puwede ba namang habambuhay na ganoon?

“Dati, wala. These past few months, naisip ko, ayokong magsalita nang tapos. Pero, mas nakikita ko pa rin ang sarili ko na hindi mag-aasawa.”

Nablangko ako. Ironic na ngayon na may gayon siyang formula na anagrams ay saka pa siya naging maingat sa pagsasalita. Maturity marahil.

“Saka unfair ‘yung society,” sabi niya. “May line si Eli Guieb sa short story n’yang ‘Kasal.’ It says there, kinabisado ko talaga, “Nakapanlulumong ikulong sa loob ng mga panaklong, na para bang kilala na ng iba ang kabuuan ng iyong pagkatao batay sa mga kategorya kung saan ka nila ibubulsa.” Maraming p’wedeng interpretation do’n, kahit i-base sa story, sa context, marami pa rin. Pero ako, base on my schema, gan’to ko tinitingnan ‘yon. Kung di ako mag-aasawa, ikukulong ako ng society sa category. Una r’yan, maraming magsasabing bading ako. Ipagpipilitan nila ‘yon. Sasabihin, ‘e ba’t walang asawa?’ O kaya, sasabihin nilang hindi ako masaya. Na para bang ang pagiging ganap na lalaki, at pagiging masaya, o pagiging ganap na tao, sige, e nakadepende sa pag-aasawa.”

Tama, sa isip-isip ko. Kasal. Nabasa ko na ang maikling kuwentong iyon sa Likhaan 1996. Kasal, pero tungkol sa paghihiwalay. Kalas.

Tumagal pa nang mahigit isang oras yata ang kuwentuhan namin. Pero kung saan-saan na napunta. Pero sa pag-uwi ko, naiisip ko pa rin ang sinabi niya. Kasal, sakal, aklas, kalas. Naiisip ko kaya ito dahil ang husay ng anagrams, o dahil sa takot ko sa sinasabi nito? Single na ulit ako. Pero gusto ko namang mag-asawa at magkapamilya.

Sa Monumento, habang nasa dyip, sa tabi ng driver, may nakita akong aso sa tapat ng Victory Mall. Nakikigulo sa paroo’t paritong mga tao. Parang alien. At naisip ko, askal. Asong-kalye. Naisip kong sa paglipas ng dekada ay marinig pa kaya iyon? Malamang na palitan na ito ng aspin. Asong Pinoy. Sino nga kaya ang nakaisip niyon? Ang tindi ng malasakit sa aso. At tama rin naman. Hindi naman talaga gaya ng pusang kalye ang asong nakikita sa kalye. Laging may nagmamay-ari sa aso. Hindi gaya ng pusa. Minsan, walang nagmamay-ari. Pagkatapos, may isa na naman akong naisip. Sakla. At isa pa ulit, laksa. Laksang askal na naglalaro ng sakla? Puwede. Sa lamay ng mga taong pumapatay sa kanila. Puwede kayang pelikula iyon? Dawn of the Planet of the Dogs?*

Mag-aalas-seis na ako dumating sa bahay. Dinatnan ko si Papa na nasa ilalim ng owner namin, may kung ano na namang binubutingting. Nasa tabi ng pinto ng owner si Mama, nakaupo sa monobloc, at nakapatong sa stainless na takip ng makina ang kape. Alam kong para kay Papa iyon. Napatigil ako sa paglalakad. Bigla kong naalaala ang mga pagkakataong kinakausap kaming magkakapatid ni Papa, pag may isa sa amin na nakapagtataas ng boses kay Mama, at ang mga madaling-araw na maaalimpungatan ako’t maririnig na nag-uusap sila ni Mama, tungkol sa mga gastusin sa bahay at sa mga pangarap namin, gaya ng pagkakaroon ng sariling bahay.

At bigla akong may naisip. Parang gumuhit talaga iyon sa isip ko, at nag-iwan ng malinaw na marka. Nang hindi ako maligaw.

Lakas.

*pasintabi sa pelikulang ‘Dawn of the Planet of the Apes’

Tore

Alam naming hangad mong tumaas

tumaas

nang tumaas

nang tumaas

hanggang yata

mauntog sa mga ulap

matanaw ang buong Maynila.

Malalampasan ng pukol ng iyong sulyap

ang lahat.

Isang dukwang na lamang

ang Roxas Boulevard

at masangsang na dagat,

munting kawad ng kuryente

ang ruta ng LRT,

at magagarang laruan na lamang

ang Intramuros at mga simbahan

mga museo’t tanggapan

pasyala’t paaralan.

Sa iyong paanan,

anong daling tapakan

ang bantayog ni Rizal.

At aalingawngaw sa buong siyudad

ang malutong mong halakhak

sa napagmamasdan mong bayan

na bumalewala

sa kanyang kasaysayan.

Minsan

Nag-walk-out ka sa paborito mong klase.

Ni isa, walang humabol na estudyante.

Paglalakad

Magaang-magaan ang pakiramdam ko pag umaalis ako sa bahay nang nakapantalong maong, rubber shoes at polo shirt. O kung ano pang damit na hindi pormal. Nagsasawa na kasi ako sa longsleeves, pantalong slacks at sapatos na balat. Gusto ko ring napagkakamalan akong estudyante at nasasamantala ko ang kabataan ko, nakapoporma ako nang pormang nakababata, sa itsura at sa kalooban. Kaya nga nalulungkot ako kapag sa eskuwelahang pinagtratrabahuhan ko ay bawal mag-smart casual kahit kung Biyernes at Sabado man lamang. Pero bukod sa mga ito, gusto kong naka-rubber shoes at pantalong maong dahil mas komportable sa pakiramdam. Nakatatakbo ako. Nakakatalon pababa o paakyat kahit tumatakbo pa ang bus. At higit sa lahat, nagagawa ko ang isang bagay na itinuturing kong mahalagang-mahalaga—ang paglalakad.

Nitong magbeynte-kuwatro anyos ako ay bigla ko na lang naging pangarap ang pagkakaroon ng maraming sapatos. Hindi mga sapatos na balat kundi mga rubber shoes. Lalong hindi kasindami ng mga sapatos ni Imelda Marcos. Masaya na ako sa anim na pares. Mahilig kasi akong maglakad, at gusto ko na marami akong sapatos para matugunan ang gayon kong aktibidad. Naisipan ko ang pag-iipon ng sapatos nang sumapit ako sa edad na beynte-kuwatro, at ganap kong naisip na ang paglalakad ay hindi lang pagtitipid sa pera, kundi higit, pagkilala sa sarili.

Dati, hindi ako nagdadala ng payong. Pero dahil nga sa hilig kong maglakad, naging gawain ko na rin ang magdala ng payong. Bukod pa sa katotohanang ayokong maluto sa araw, kailangan koi to dahil mahilig akong maglakad kahit umuulan. Kay sarap maglakad kung umuulan nang medyo malakas, at walang inaalalang gamit na mababasa sa bag. Kay sarap pagmasdan ng pagbabanyuhay ng paligid: esterong kanina lang ay uhaw na uhaw, ngayon ay umaapaw; mga punong parang baliw na kumukumpas; mga sasakyang giniginaw. Kay sarap pagmasdan ng mga ito habang naglalakad at gumigising sa kalooban ang mga emosyon mula sa mga gunita.

Sa FEU Institute of Technology ako nagtuturo, nasa tapat ito ng PRC. Galing Malinta Exit, maaari akong mag-bus na pa-Sta. Cruz, o LRT, at bumaba sa Doroteo Jose. Maglakad hanggang Recto-Avenida, at sumakay sa dyip na pa-Morayta. Pero hindi gayon ang ginagawa ko. Nagbu-bus nga ako na pa-Sta. Cruz, pero sa Central Street pa lang, malapit sa Bambang, bumababa na ako. Mula roon, maglalakad na ako hanggang sa eskuwelahan.

Hindi hamak na mas masarap ang nagiging paglalakad ko kung Biyernes at Sabado, dahil nga naka-rubber shoes ako. Magaan ang mga hakbang ko, nakakatakbo ako kung hinahabol ang pulang ilaw-trapiko, at natatalunan ang mga basa sa kalsada.

Una kong natutuhan ang daang iyon nang isang umagang mali-late na ako sa klase. Ayokong nali-late dahil bukod sa mababawasan ang sasahurin ko at maaaring hindi ako ma-rehire kung lagi akong late, ay nakakahiya ito sa mga estudyante. Isang estudyanteng naka-t-shirt na may pangalan ng aming kolehiyo ang bumaba. Sa isip-isip ko, may daan doon kaya siya bumaba. At sinundan ko ang bata. Habang sinusundan ko ang estudyante, kinakabahan ako na papaano kung hindi pala siya roon pupunta. Kaya laking tuwa ko nang makita ko ang 7-Eleven, ang KFC at ang footbridge ng España. Nasa Morayta na ako. At hindi ako na-late. Salamat din at lalaki ang estudyante, mas malaki ang tiyansa na mabilis maglakad.

Hindi hamak ding mas magaan sa pakiramdam ko ang paglalakad kung umaga. Hindi mainit. Nakikita ko ang iba’t ibang mukha ng siyudad. O baka isang mukha lang iyon, marami nga lang anggulo. Iba-ibang anggulo ang nakikita ko. Nakikita ko ang mga taong papasok sa trabaho; ang mga estudyanteng papasok na sa eskuwelahan; ang mga driver ng dyip na magsisimula pa lamang bumiyahe; ang mga barker na masigasig sa pagtatawag ng pasahero, parang nagtatawag din ng bawat pisong iuupa sa kanila; ang pamilya ng pulubi na nagsasaing sa maliit at gusgusing kaldero; ang masiglang liwanag ng araw na nakalatag sa kalsada. Naiisip ko sa mga ito ang lungkot, hirap at kariktan ng buhay at ng buhay-lungsod. Nakikita ko rin ang aking sarili sa mga larawang nakikita ko. At nakakukuha ako ng mga materyal sa mga isinusulat at susulatin kong akda. Itinatala ko ang mga materyal na iyon sa kuwaderno sa aking isip. Hinuhugot ko lang doon, o kaya’y kusang lumilitaw sa harap ko ang linya, sa mga panahong kailangan ko sa kinakatha kong piyesa.

May isang umaga nga na hindi ako sa Central nababa. Lumiko na ang bus bago pa dumating sa Central, kaya bumaba na ako. Napahaba ang lalakarin ko. At laking tuwa ko nang madaanan ko ang Eloisa St. Doon sa kalyeng iyon ang tagpuan ng ‘926 Eloisa,’ maikling kuwento sa aklat na Virgintarian at Iba Pang Akda ni Mayette Bayuga, isa sa mga paborito kong koleksiyon ng mga maikling kuwento. Nang makita ko ang pangngalang ‘Eloisa’ na nakatitik sa poste sa bungad ng klaye, pakiramdam ko ay hindi kathang-isip ang mga tauhan sa kuwento at na pumasok ako sa mismong kuwento.

At isa pa nga iyon sa mga hilig ko sa paglalakad. Ang tumingin sa pangalan ng mga gusali, ng mga tindahan, ng mga kalye, ng mga nakasulat na mensahe sa pader. Mahalaga ito sa akin dahil guro ako sa wika. Mula sa mga ito, nakakakuha ako ng mga halimbawa na magagamit ko sa klase, at nasisilip ko ang kalagayan ng wika sa ating bansa. Idagdag pang nagdudulot din ito sa akin ng ligaya. Hindi lang dahil sa nakakakuha ako ng kaalaman, kundi dahil may mga signage na sadyang nakakatawa.

Ayoko ring nali-late, dahil liban sa mga nabanggit na, hindi ko nai-enjoy ang pagtanga sa tabing-bintana ng bus at paglalakad. Sa pagpalatak at maya’t mayang pagtingin sa relo nauuwi ang lahat. Sa pagmamadali. Nasasayang ang magandang pagkakataong magmuni.

Sa paglalakad, marami akong iniisip. Iniisip ko ang mga plano ko sa aking buhay at ang mga kinakaharap na pagdidesisyon. Kukuha muna ba ako ng Certificate For Teaching Program sa darating na taong-aralan nang makakuha ng LET (Licensure Examination For Teachers), nang pagdating ng K-12 ay may trabaho ako? O uunahin kong tapusin ang aking masters dahil magti-thesis naman na ako? Sakaling magkalisensiya, itutuloy ko ba ang plano kong mag-apply sa publikasyon ng teksbuk dahil mas gusto ko naman iyon? O susubukan ko munang magturo sa hayskul nang isang taon nang maranasan ko man lamang? Bilang guro at bilang nagsusulat, napakahalaga sa akin ng gayong karanasan. O kaya, binubuo ko at ginagawang mas matatag ang isinusulat kong mga akda. Masaya na ba ako sa pamagat nito o gusto ko pang palitan? Ano ang ipapangalan ko sa aking pangunahing tauhan? Ano ang gagamitin kong panauhan—unang panauhan ba, ikalawa, ikatlo o omniscient point of view? Ie-edit ko pa ba ang wakas? May mga bahagi ba akong gustong alisin at idagdag?

Kung gabi naman at galing sa klase sa masters, sa UP Diliman, naglalakad kami ng mga kaklase ko na naging kaibigan na rin, mula sa gusali ng College of Arts and Letters hanggang sa Commonwealth, sa tapat ng Iglesia New Era, kung saan kami maghihiwa-hiwalay at kung saan ako sasakay ng pa-SM North. Sa daan, kay rami naming napagkukuwentuhan: mga aklat na nabasa namin; mga plano sa thesis; ang hirap ng pag-aaral habang nagtatrabaho; ang kahirapan ng mabuhay sa lungsod; ang hirap ng buhay.

Kung minsan, kung maisipan lang, nilalakad ko ang hanggang Philcoa. Kung hapon iyon, kadalasan. Minamasdan ang hindi karamihang sasakyan na pumapasok at lumalabas sa UP, ang mga bulaklak sa university avenue, ang mamula-mulang liwanag ng dapithapon. Kay sarap ng ganitong mga paglalakad kung kasama ang taong espesyal sa iyo at may masarap na kuwentuhan. O kung may bigat na pinagdaraanan sa loob. Naalaala kong naglakad din ako dati para lang bumili ng sign pen sa National Book Store, nang minsang kay bigat ng loob ko dahil sa pag-ibig.

Kung hindi naman ako masakay sa isang lugar, naglalakad ako papunta sa mas malapit na sakayan o sinasalubong ko ang mga sasakyan. Kung pauwi naman ako at maghahatinggabi na, at wala nang pasahero sa traysikelan kaya kailangan ko nang mag-special, apat na ang babayaran, ay naglalakad na lamang ako. Nandoon ang pagtitipid. Isa lang ako pero P40 ang babayaran ko? Pero bukod pa roon, at higit doon, gusto kong makipag-usap sa aking sarili. Gusto kong tanungin ang sarili ko kung masaya ba ako sa buhay ko; kung ano na ang mga plano ko; kung natupad ko ba ang mga pinlano ko noong mga nakaraang taon; kung ginagawa ko ba sa kasalukuyan kong edad ang ginagawa ng mga tao na dati kong kinaiinisan. Hanggang sa hindi ko namamalayan, malapit na ako sa bahay namin.

Labing-limang minuto rin ang paglalakad kong iyon, at paahon pa dahil nasa tuktok kami ng Valenzuela. Galing pa ako sa trabaho at may sukbit pang backpack. Pero hindi ko nararamdaman ang pagod pagdating ko sa bahay. Sa halip, pakiramdam ko, ang gaan-gaan ng loob ko. Ang paglalakad pang iyon ang naging pahinga ko. Parang pagbabasa ng aklat. Kapag pagod na ako sa pagko-compute ng grades ng mga estudyante ko, kukuha ako ng aklat at magbabasa ng mga tula o maikling kuwento. Pagkatapos magbasa, mararamdaman ko na lang na wala na ang pagod ko.

Sa gabi nga ng paglalakad ko, ibang mga tanawin naman ang nakikita ko: ang inaantok na tindero ng fishball malapit sa traysikelan; ang matandang tindera ng balut na nakatingin sa malayo; ang pulubing natutulog sa tulay sa Paso de Blas; ang lungkot at hiwaga ng dilim ng gabi. At tulad ng iba ko pang paglalakad, bubusugin nito ang aking puso at ang kuwaderno sa aking utak ng mga materyal sa aking susulatin at isinusulat na mga akda.

Sa paglalakad, nakatipid na ako sa pamasahe ay nakatipid pa ako sa mga alalahanin. Inaalis nito ang aking mga intindihin. Bukod din sa nae-exercise ang aking katawan ay lumulusog ang aking kaluluwa, sabi nga ni Charles Bukowski, sa tula niyang And the Moon and the Stars and the World.

Madalas ko tuloy maipagpasalamat na lalaki ako. Dahil kung naging babae ako, baka hindi ako makapaglakad nang gabi, o makapaglakad nang kasinglayo ng mga nalakad ko. Nalakad ko na mulang Quezon City Circle hanggang Edsa; mulang Pureza hanggang Avenida-Rizal; mulang ABS-CBN hanggang Trinoma; mulang Morayta hanggang Taft Avenue. At labis na kaaya-aya sa akin ang mga matandang gumigising nang maaga at naglalakad nang kahit hindi kalayuan at pabalik-balik lamang. Iniisip kaya nila ang kanilang mga kahapon?

Sa paglalakad, hindi lang ang mga lugar na dinaraanan ko ang nakikilala ko. Hindi lang ang mga lugar na napupuntahan ko ang nararating ko. Nakikilala ko rin ang aking pagkatao, at nararating ko ang iba’t ibang sulok nito.

Blumentritt

Kasabay mo na naman sa bus

ang diyos ng tag-araw,

at naglipana sa labas

ang likha niyang mga halimaw.

Mga dambuhalang nagbabaga ang hininga,

mabaho, nakapapaso.

Sinasakal ang mumunting mga hanging

nakatalaga sa paligid.

Hindi umuusad ang inyong sasakyan,

nakapalibot sa abot-tanaw ang dahilan:

sugatang mga daan.

Alam mong mula ang sugat

sa kapiling nitong mga manggagawa’t

sasakyan,

at na nagmumula ang kanilang lakas

sa matamlay na ninyong mga kalamnan.

Ngunit alam mo ring

kasangkapan lamang sila.

Bahagya mo pang nakikita

sa kanilang bumbunan ang antenna.

Sa malamig na tanggapan

na hindi abot ng iyong tanaw,

kumukuya-kuyakoy ang punongbayan.

Nilalaro ng mga daliri ang controller

at nakapatong sa mesa

ang nangangatog na baso ng soda.

Nagsangang Linya

Sa hangin, gumuhit ang hintuturo niya

ng mahaba’t makapal na linya.

Guhit ng whiteboard marker sa whiteboard.

Sa iglap na kumpas,

may tumubo roong

maliliit at puting mga tuldok.

Mga perpektong bilog na nilikha ng chalk.

Ito ang simula, sabi niya,

itinuro ang umpisa ng linya.

Nanginig ang mga tuldok

at dahan-dahan, sabay-sabay na umusad.

Sa simula’y mabilis,

ngunit kumupad.

Hanggang halos magdikit-dikit.

Nakababagot na pag-usad.

Muli siyang kumumpas,

kumumpas nang kumumpas.

Sa ikalawang hati

ng nilikhang linya,

maraming umusbong.

Makikitid ngunit kayhahabang linya,

nagsabog na laberintong sanga.

Parang mga hibla ng buhok.

Paikut-ikot ang bawat hibla,

sanlaksang ugat na hindi alam kung saan papunta.

Ito ang tagumpay, sabi niya,

itinuro ang dulo

ng pangunahing linya.

Tumindi ang panginginig ng mga tuldok,

parang nananabik sa pagsambulat.

At mabilis na naglikuan

sa balikong mga daan.

Mambabasa

Nakaupo sa tabing-bintana

ang pangunahing tauhan,

sa kanyang tabi, ang umuusok na kape

sa kanyang paanan, isang pusang puti

nilalaro ang nag-aagaw-buhay na ipis.

Malakas ang ulan

maingay, malamig.

Baliw na nagsisikumpas

ang mga puno’t halaman.

Itim na mahahabang guhit sa hangin

ang mga hibla ng kanyang buhok,

iniisip ang magiging buhay sa lungsod.

Tanghaling tapat,

giniginaw sa kusina ang mambabasa.

Paruparong aali-aligid

ang sariling problema.

Kasiyahan

Estranghero ang himig

ng madaling-araw na iyon;

kumakalabog na tugtog sa speaker

na lumapirot sa koro ng mga kuliglig;

malakas na kantahang sumasabay sa tugtog

na nagtaboy

sa mangilan-ngilang tilaok ng manok.

Ibinulong sa akin ng dilim

na may mga nahintong hilik

sa kahanay na mga apartment;

na pinahiram ng mga butiki ng palatak

ang nagising na mga may-bahay.

Malakas ang kanta nila

ng ‘happy bertdey,’

wala sa tono’t walang pakealam.

Sa pagsilip ko sa bintana,

nakita ko ang galak

sa kembutan nila’t

pagtataas-taas ng kamay.

Habang isang kasama,

may layo lang na ilang dipa,

ang namimilipit sa pagsusuka.

Best in Student's Evaluation

“Ayoko ngang nagko-compute ng grades, nakakabaho ng hininga!” malakas na sabi ni Sir DJ.

Tawanan. Hindi ko agad nakuha. Nangiti na lang ako nang ma-gets ko na. Hindi sa biro kundi sa pagiging slow ko. Natawa rin ako sa irony, na kay Sir DJ ko pa iyon narinig.

English teacher si Sir DJ, bading at mahilig sa musika. Maganda ang boses, mala-David Pomeranz. Iyon ang palagay kong dahilan kung bakit gusto niyang tinatawag siyang DJ. Parang disc jockey. Ipinipilit, dahil Daniel San Jose ang buo niyang pangalan. DSJ ang talagang inisyal.

Nasa 33 anyos na siguro si Sir DJ. Payat na matangkad. Medyo blonde ang buhok. Mabait daw siyang tiyuhin. Siya ang nagpapaaral sa dalawa niyang pamangkin. Isang hayskul at isang kolehiyo. Parehas pa man ding private.

Siya ang nakakuha ng best in student’s evaluation award last semester. Nakakainggit, dahil tinalo niya ang lahat. Sa akin, iyon ang pinakamahalagang award ng teacher. Patunay na gusto ka ng mga estudyante, at na may natutuhan sila sa iyo. Para bang pagiging tao, kapag maraming natutuwa at humahanga sa iyo. Nahiling ko na sa mga susunod na taon, magkaroon din ako ng gayong award. Pagsisikapan ko. Pag-aaralan kong lalo ang mga subject ko. Sasamantalahin kong two preparations lang ako.

Cash at plake ang iniabot sa kanya. Nasa dalawang libo lang siguro iyon, dahil kuripot ang aming eskuwelahan.

“Thanks for this award,” sabi ni Sir DJ, tangan ang plake at ang sobre. “I would like to express my gratitude to Dean and to my immediate supervisor. I did not expect that among us, forty instructors, I would be granted this honor. This is indeed a surprise that I am very thankful of.”

Unang linggo iyon ng Nobyembre, unang linggo para sa ikalawang semestre.

Pero kalagitnaan lang ng Enero, nag-AWOL si Sir DJ.

Patapos na ang Enero nang malaman ko sa kuwentuhan ng mga coteacher ko, o mas maganda yatang tawaging tsismisan, na kinausap ni Sir Renz, head ng GE Department, di Sir DJ. Tinerminate daw si Sir DJ. Nalaman palang nagpa-part time siya sa ibang school, at dalawang school pa.

“Magagalit talaga sa kanya,” bulong ng isang HRM instructor. “Full time s’ya rito, tapos, commited pa s’ya sa iba. S’yempre, against ‘yun sa management practice. Pa’no s’yang makapagbibigay ng magandang service dito?”

“Saka sinabi naman ‘yun nang ma-in tayo rito,” sagot ng NSTP instructor. “Na pag full time ka na rito, hindi ka na p’wedeng magtrabaho sa ibang school. Kahit saan naman, ganu’n ang policy.”

“Pero ang galing n’ya, a. Hindi ko napansing three schools s’ya. Mostly, pakanta-kanta nga lang s’ya,” sabi ng isang IT instructor.

“Pero grabe pa rin ‘yun, ‘no?” sagot ng isang psychology instructor. “Termination agad.”

Sa isang klase ko na klase rin ni Sir DJ, nagtanong ang mga estudyante kung bakit wala si Sir.

“Hindi ko alam, e,” pagmamaang-maangan ko. Ayokong ako naman ang ipatawag ng immediate supervisor ko.

“Wala na raw s’ya, Sir, e.”

Nagulat ako. Wala rin talagang maililihim sa mga estudyante.

“Sayang, napakataas pa namang magbigay ng grade ni Sir.”

Na-curious akong bigla. “Bakit, ano’ng grade mo sa kanya?”

“1.0 po,” mabilis na sagot ng estudyante. “1.5 na po ang pinakamababa sa’min.”

Natahimik ako. Gulat na gulat. World literature na kayhirap na subject, minamani nang ganoon ang grade?

Hindi na nakuha ni Sir DJ sa locker niya ang lahat ng gamit niya. Kamamadali, dala marahil ng kahihiyan, maraming natira. Isang umaga, binuksan iyon ni Sir Renz. Bukod sa amin, sila lang ni Dean ang may susi sa mga locker namin. Ipinatong niya sa katabing mesa ang natirang mga gamit ni Sir DJ. Napapapalatak siya at napapailing.

Kinabukasan niyon, narinig ko sa bulungan ng mga coteacher ko, na walang tsek ang mga prelim exam ng mga estudyante ni Sir DJ. Maging ang lahat ng mga seatwork.

Isang nakatambay ako sa harap ng bahay namin, nagtsatsaa at patingin-patingin sa mga bituin, napansin ko na lang sa sarili ko na hindi na ako ganoon kainterasado sa best in student’s evaluation award.

Pocket Wi-fi

Mag-a-anim na buwan na ang internet namin. DSL ang gamit namin dati, naputulan kami noong Hunyo dahil dalawang buwan kaming hindi nakabayad. Abril at Mayo. Ako kasi ang nagbabayad ng internet, at wala naman akong trabaho nang summer vacation. Naospital pa si Papa, nagastos ang naitabi kong P5,000.

Noong Agosto, kailangang-kailangan ko na talaga ng internet. Dahil sa masters ko at sa trabaho, history teacher ako sa kolehiyo. Sa ngayon, kasali na yata sa basic needs ng tao ang internet. Binabayaran namin ang utang naming dalawang buwan para ibalik ang internet. Kaso, nabuwisit lang si Mommy. Hanggang Agosto raw ang pinababayaran  sa amin.

“S’wapang masyado ‘yang mga ‘yan!” sabi niya. “Babayaran, e dal’wang b’wan nga lang ang nagamit natin!”

Kinagabihan, ako naman ang inis na inis. Dahil sa panggigipit sa amin ng telecommunication company na iyon, at sa dahilang wala pa rin kaming internet.

“Pocket wi-fi na lang ang i-apply natin. Para kahit lima’ng naka-connect, kaya,” sabi ng pangalawa namin. “Sa Cloud internet tayo. Mabilis. Tingnan mo ‘yung nasa commercial.”

Totoo. Hangang-hanga nga ako sa nasa advertisement. Nag-download ng pelikula sa torrent ang babaeng artista, saka nag-motorsiklo. Ang bilis-bilis nang takbo niya. Lumilipad ang sasakyan. Tumatalon sa mga tulay, umaangat ang gulong sa unahan. Pagbaba niya, hinahangin pa ang buhok, downloaded na ang pelikula. The lightning experience, sabi sa commercial ng Cloud.

Iyon ang ini-apply namin, doon sa fourth floor ng SM. Sinamahan ako ni Mommy.

P1,999. P999 ang bayad sa internet para sa unang buwan, at P1,000 sa mismong device. Mabigat din sa bulsa. P14,000 lang naman ang sahod ko kada buwan, labas na ang mga kaltas. Pero walang magagawa, kailangang-kailangan.

Pinapirma muna ako ng kontrata. Sa akin na raw ang mismong device. Tatlong araw raw bago magka-internet. Kung ayaw ko na raw sa service nila, ipa-terminate ko lang daw. Puwede ko raw gawing prepaid.

“Pag two months pong hindi nabayaran, Ma’am, Sir, puputulin na po ‘yung net,” sabi ng staff. “Ibabalik lang po pag na-settle na ninyo ‘yung bill.”

“Two months po?” ulit ni Mommy.

“Opo,” tumango ang staff.

Tuwang-tuwa ako nang gabing iyon. Nakapikit na’y nangingiti pa. Sa wakas, makakapag-net surfing na ng mga research sa masters. Mas madaling mag search ng pamagat ng aklat sa OPAC kung alam ko ang hahanapin ko. Makakapag-send na rin sa akin ng PowerPoint presentation sa e-mail ang mga estudyante ko. Para hindi na sila makikisaksak ng flashdrive sa netbook ko pag magri-report sila. Ilang beses na ring nagka-virus ang netbook ko. P500 din ang pagpapa-reformat at pagpapa-install ng mga program.

Pero ilang linggo ko pa lang nagagamit ang internet, naiinis na ako. Sabi, kayang-kaya kahit lima kaming naka-connect. Pero akong mag-isa pa lang ang gumagamit, ang bagal-bagal na. Page not found pa kung minsan.

“Iba-ibang lugar kasi ‘yan, Sir,” paliwanag ng coteacher ko. “May lugar na malakas ang Smart at Globe. May lugar na mahina.”

Binigyan ko ng benefit of the doubt ang Cloud. Dinala ko sa eskuwelahan ang pocket wi-fi. Pero anak ng tokwa, napakakupad pa rin. PPT lang naman ang idina-download ko, inabot pa nang kalahating oras. Partida, fifth floor pa ang faculty room namin. The lightning experience daw. Sira-ulong commercial. Hahagisan mo pala ng kidlat sa sobrang inis! Sayang, hindi ako si Zeus. Nagmamadali pa man din ako dahil may klase na.

Naalaala ko ang kahawig na kuwento ng kapatid ko. Nagpa-register daw siya sa promo, unli call and text for 5 days, dahil nasa Sagada ang girlfriend niya.

“Mayamaya ba naman, Kuya, hindi na ‘ko makakontak. Over used daw. Peste! Akala ko ba, unli? Tapos, eight hours bago bumalik. Kinabukasan, wala ulit. Eight hours na naman. Nasayang lang ‘yung one hundred ko.”

Laging maaga nang apat na araw kung dumating ang  bill namin. Tuwing a-seis dapat, pero a-dos, nasa bahay na. Hindi naman kami nahuli nang bayad, kahit kailan. May dagdag na P32.75 pa nga kaming binayaran noong ikalawang buwan. Sabi ni Mommy, installation fee raw ang sabi sa bill. Tinawagan ko nang nasa faculty room ako, para lang daw sa DSL ang ganoon. Hindi ko naman na nabawi dahil nai-misplace namin ang resibo. Hindi ko alam kung tanga o nanggagantso lang. Bakit sisingilin ng installation fee, pocket wi-fi nga lang naman?

Nang mag-Enero, nagbayad ako ng P6,000 sa tito ko para sa inutang kong pang-tuition nitong second semester. Wala na ring natira sa pera ko dahil sa nagastos namin noong Pasko at bagong taon. Maliit pa ang sinahod noong Enero 15 dahil hindi naman kami bayad noong Christmas vacation.

Hindi ko nabayaran ang bill noong Pebrero 6.

Pebrero 18, nawalan kami ng internet.