Mrs. Matipid

Nagpapasok ng tubig sa CR si Annie nang mapansin niyang nakatayo na sa pintuan ang kanyang si Angie. Biglang gumaan ang pakiramdam niya. Parang nalusaw ang pagod niya.

“Kape?” nakangiti niyang sabi. Mahilig sa kape ang anak niya. Kahit kainitan, kape ang hinahanap. Ito ang namana nito sa kanya.

Umiling ito, ni hindi tumingin sa kanya. Bagsak ang mga balikat nito. Malungkot ang mga mata. Parang malalim ang iniisip.

Hindi niya pinansin ang anak. Baka pagod lang sa pag-aaral. Hindi niya ugaling uriratin ito, dahil alam niyang mahirap mag-college — kahit na hindi niya ito naranasan, dahil ni hindi siya nakatapos ng hayskul. Pero iba ang itsura nito ngayon. Mukhang hapung-hapo. Mukhang namatayan. Pero hindi pa rin siya nagtanong.

Bumalik siya sa likod-bahay. Isinalin sa timba ang huling planggana ng mangitim-ngitim na tubig, ipinasok sa CR, at ibinuhos sa pandak na dram.

Ganito siya katipid. Ang pinagbanlawan sa paglalaba, hindi niya itinatapon. Ang mga ito ang ginagamit nilang pambuhos sa CR. Pag naliligo siya, isinasabay na niya ang pag-eeskuba sa naka-tiles na sahig ng banyo, nang makatipid sa tubig. Kaya ang tubig nila, buwanan, P200 lang. Sa kapitbahay nila na tatlo lang din sa bahay, P400. Pag siya lang ang nanonood ng TV, na madalas namang mangyari dahil gabi kung dumating ang mag-ama niya, hinihinaan lang niya ang volume — nang tipid sa kuryente. Kung mag-isa siya at naiinip siya, at wala pang magandang palabas sa TV, nangangapitbahay na lang siya. Ang kapitbahay namang pinupuntahan niya, nagraradyo. Hindi TV. Ang dahilan, nang tipid din sa kuryente. Hindi niya pinagpaplantsa si Angie, dahil mabagal itong mamlantsa. Sa isang linggo, isang beses lang sila kung mamlantsa. Abot-abot ang pagbubunganga niya pag may biglang lakad si Angie at kailangan na namang mamlantsa. Kung dalawang t-shirt na lang ang paplantsahin, pinapatay na niya ang plantsa. Nakakaplantsa pa rin ang tira nitong init. Ganoon din pag nagluluto. Pag huling tatlong minuto na lang, pinapatay na niya ang apoy.

Sa sobrang katipiran nga niya, Mrs. Matipid na ang tawag sa kanya ng buong looban. “Hindi naman kayo Ilokano, ‘Te Annie, ba’t ang tipid-tipid mo?” sabi sa kanya.

Ang katuwiran niya, college na si Angie. Second year college. HRM ito sa UM. Marami nang gastos. Lalo sa mga susunod na taon. Sakto lang ang sahod ng asawa niyang si Romy, na guwardiya sa isang pabrika ng papel. Pag nag-fourth year si Angie, magkakahirapan na. Kailangang magtipid.

Noong dalaga pa siya, pangarap na pangarap niya ang magandang buhay. Pero disiotso lang siya nang mabuntis ni Romy. Ngayon, umaasa siyang si Angie ang magpapatuloy ng mga pangarap niya. Malaki raw ang sahod ng mga gumagradweyt ng HRM. Kukuha lang ito ng isang taong experience, tapos, mag-a-abroad na. Magkakaroon na sila ng sariling bahay. Labingwalong taon na silang nangungupahan.

Maging sa pagkain, walang nasasayang sa kanila. Walang tutong na naitatapon. Pinapagalitan nga niya ang mag-ama pag hindi nahimay nang mabuti ang isda at marami pang tira.

“Wala na ‘yan, Ma,” sabi ni Angie.

“Syento beynte’ng kilo ng galunggong, sinasayang mo,” kinuha niya sa pinggan ng anak ang isda, at pinakasimot.

Kangina pa patay ang ilaw, pero gising pa rin siya. Alam niyang gising pa rin si Romy. Parehas silang hindi makatulog.

Iniangat niya ang kanang palad niya. Tiningnan-tingnan. Parang ibinulong sa kanya ng dilim ang sagot. Ang pangangarap at mga paghihirap niya ang dahilan. Kaya kanginang sabihin ni Angie na buntis siya, nabigyan niya ito ng dalawang sunod at malalakas na sampal.

Gusto Kong Maging Katulad ng Punong Bayabas

Gusto kong maging katulad ng punong bayabas

payak ang mapuputing bulaklak

ngunit nakangiting nakatingala sa kalawakan

parang naghihintay ng haplos ng liwanag

at patak ng ulan,

ipinamamalas sa lahat ang kariktan

sa masayahing mga kulisap

sa manlalayag na mga ulap.

At sa sandaling ang mga buko ay maging bunga

ang mga bulakalak

nagiging korona

at buong pagpapakumbaba

itinuturo sa lupa.

Ganito Ko Sinisimulan ang Bawat Umaga

Kada umaga, pagkagising

bago ang pagsisimula

nagbabasa ako ng tula.

Isa, dalawa.

Habang ninanamnam ang init,

tamis, pait

dilim ng kape.

Ninanamnam ko ang mga talinghaga

ang payapang daloy ng mga kataga

ang mga taludtod, mga tugma

ang himig ng hiwaga.

Hindi basta mauunawaan ng ilan

ang dahilan,

kung papaanong isa itong tiyak na paraan

sa pagpapatatag ng kalooban

bago harapin

ang nag-iinat na lansangan.

(Pa)Liwanag

Madilim sa silid

nang pumasok ang guro.

Saglit siyang tumigil, nagmasid

isa-isang pinitas sa kanyang isip

ang mga diwa,

binunot sa dibdib, ang mga alab.

Pinagsama ang dalawa

parang pagtitimpla ng pormula

isinakay sa wika

pinakapili ang mga salita.

Sa pagsasama-sama ng mga nabanggit,

ang alab, rumikit.

Marahan, nagpaikot-ikot ang mga ito sa silid

unti-unti, pinaslang ng liwanag ang dilim.

Malayong Kapitbahay

People are lonely, because they build walls, instead of bridges.

Siya ang naiisip ko tuwing nababasa ko ito sa frame na nakasabit sa kusina namin. Takaw-pansin ang frame, nasa itaas ng lababo, katabing-katabi ng bintana. Dalawang dangkal ang haba nito, isang dangkal ang lapad. Taniman ng mga dilaw na bulaklak na hindi ko alam ang pangalan ang nasa background.

Dati, wala lang siya sa akin. Hindi ako naiinis sa kanya o nagagalit. Pero hindi rin naman ako natutuwa. Dati iyon, nang teenager pa ako, nang dalawang bahay pa ang pagitan ng bahay nila at ng bahay namin. Noon, gusto ko siyang tratuhin nang maganda, siya at kanyang pamilya. Para maging halimbawa ako sa mga taga-Kamatsile, baryo namin.

Noong beynte anyos pa lang ako, wala pa siguro sa dalawampung beses ko siyang nakita. Ibig sabihin, kada taon, isang beses ko lang siya kung makita. O puwedeng isang beses lang sa kada dalawang taon. Magkagayon man, malinaw sa akin ang itsura niya. Kayang-kaya ko siyang ma-imagine sa saglit lang na pagpikit. At ilarawan sa mga bagong dating sa Kamatsile, na hindi pa nakakakita sa kanya. Kayang-kaya ko iyong gawin, na para bang kada linggo, nakikita ko siya. Kakaiba ang itsura niya. At parang hindi rin naman nagbabago.

Siya si Mama Ipe. Mahaba ang buhok niya, makapal at itim na itim. Sa bagay na iyon siya puwedeng-puwedeng kainggitan ng matatandang lalaking taga-Kamatsile. Malago ang balbas niya, karugtong na ng mga patilya niya. Pero wala siyang bigote. Medyo maitim siya. Kaitimang pangkarinawan sa mga taga-Kamatsile. Laging nakasandong puti at short na maong. Malalaki ang singsing na ginto at makapal ang kuwintas na ginto rin. Parang kadena na. Nakasalamin siyang may grado. At matalim siya kung makatingin.

Madalas marinig sa magtitinapang ni Kaka Pinyang, “Dapat nga lang na di s’ya maglalabas. Nakakatakot ang muk’a n’ya!”

Malaki ang lupa nila. Parang apat na laki ng lupa namin, gayong may kalakihan na ang bahay namin. Nasa gitna niyon ang bahay nila, na gawa sa bato at may kalakihan din. Maraming puno sa kanila. May sampalok, mangga, kaymito, akasya, duhat at himbabao. Mula sa labas, sa matanda’t bitak-bitak na sementadong kalsada, ang pulang bubong na lang halos ng bahay nila ang kita.

Minsan pa lang akong nakapasok sa kanila, nang maghatid ako ng ulam. May handaan noon sa amin, at hindi pa ganoon kainis sa kanila ang mga taga-Kamatsile. Nasa elementarya pa lang ako noon. Ngayon, hindi ko na alam kung ganoon pa rin ang itsura ng bakuran nila. Mataas na pader na may mga bubog sa ibabaw ang nasa mga hangganan ng lupa nila.

May mahabang kawayang nakasampay sa gilid ng gate nila, patulay sa poste ng bahay nila. Doon nakakadena ang alaga niyang unggoy. Na wala yatang nakaaalam sa mga taga-Kamatsile kung ano ang pangalan. O kung may pangalan nga. Sumisilip ito paminsan-minsan sa kalsada. Pero walang batang namumuwisit dito o nag-aabot ng pagkain, sa takot ng mga ito kay Mama Ipe.

Sabi nga ni Siyahong Kwaho, kubrador ng huweteng at magaling sa kuwaho, “Kamuk’a n’ya ‘yong alaga n’yang unggo!”

Basta siya ang nilalait, si Mama Ipe, tuwang-tuwa ang mga nakakarinig. Humahagalpak at nagkakaindaiyak pa sa katatawa. Masama kasi ang ugali niya, at di marunong makisama, ayon sa mga taga-Kamatsile.

Kung pista, hindi siya nagbibigay ng kahit na magkano. Ni piso. Kami, Protestante kami, at hindi Katoliko, kaya kung tutuusin, mas may karapatan kaming hindi magbigay kaysa sa kanila. Pero nagbibigay pa rin kami. Sabi kasi ni Inang, “E pa’no, nakikisama tayo. Kababaryo tayo.”

Pero hindi lang ang hindi nila pagbibigay sa pista ang ikinaiinis ng mga taga-Kamatsile. Kundi pati ang hindi pagpapasabit ni Mama Ipe ng kurbateng sa kanila. Ni sa mataas na puno ng sampalok sa tabi ng bakod nila, na umaabot na ang mga sanga sa kalsada, ni sa poste ng kuryente, ayaw niyang magpasabit ng kurbateng. At walang nakaaalam kung bakit. Sakaling may matino man daw na dahilan, ayon sa mga taga-Kamatsile. Liban sa kasamaan ng ugali.

Ang nangyayari tuloy, may kurbateng sa buong baryo, sa tapat lang nila wala. Kaya ganoon na lang ang galit sa kanya ni Insong Danteng, katapat nila ng bahay. Pag may handaan, kahit kailan, hindi binigyan ni Insong Danteng ng handa ang katapat na bahay. “Aba’y ba’t bibigyan? E kung ipahabol pa sa aso ‘yung mga apo ko? At naku, naku! Ayoko man lang makita ‘yung muk’a nu’n! Masisira’ng buong taon ko,” sabi ng matanda nang Bagong Taon at nagdala siya sa amin ng isang platong palitaw sa linga.

Naalaala ko noong nasa hayskul ako, may umakyat na taga-NECCO (katumbas ng Meralco sa NCR) sa poste ng kuryente sa labas ng bahay nila, may kung anong aayusin. Tumatawag noong una ang manggagawa, para magpaalam. Pero hindi marinig dahil sa layo ng gate sa bahay nila. Kaya umakyat na ito.

Maya-maya, nang nasa kalagitnaan na ito, lumabas si Mama Ipe. “Aba’y puta! Umaakyat ka nang walang paalam d’yan! E ipahabol kaya kita sa aso?”

Ganoon siya kamagagalitin. Wala nga yata kaming kababaryo na may gusto sa kanya. Liban siguro sa mga kamag-anak niya. Pero hindi rin. Dahil ang totoo, maski sa mga kamag-anak niya, marami ang galit sa kanya.

Isa pang tungkol kay Mama Ipe, kinakabahan ang mga kapitbahay namin pag nawawala ang manok nila, o bibe, o itik.

“Punyeta, baka magawi kina Mama Ipe, e baralin! Sayang!” sabi minsan ni Mang Ese, nangunguryente ng isda.

Binabaril daw ni Mama Ipe ng airgun ang mga manok na napapasok sa bakuran nila. Gustong gumanti ng iba. Gustong tiradurin at katayin ang manok ni Mama Ipe, sa sandaling magawi sa kanila. Pero hindi nila magawa, dala ng takot.

Ang totoo, pati si Kapitan, at ang tatay niya, na kung tawagin ay si Ex Kapitan, ay parang takot din kay Mama Ipe.

Nang minsang magkaroon ng paligsahan sa buong bayan, sa pagandahan ng mga bakod, tumulong ang buong baryo. Kulay berde ang kawayang bakod sa lahat ng tarangkahan. Pare-parehong hanggang hita. Pare-parehas nang tingkad ng berde. Para raw sa “Clean and Green.” Nakakulong sa bawat bakod ang mga tanim na halaman. Ang mga walang tanim, para lang may mabakuran ang bakod, nagtanim ng kahit na ano. Pero sina Mama Ipe, gaya ng inaasahan, hindi nakisali. Ang tarangkahan lang nila ang naiba. Parang sampid na tarangkahan sa buong Kamatsile. At walang nagawa si Kapitan.

May tanim din naman sina Mama Ipe sa harap ng bahay nila. Mga morning glory pa nga. Kaygaganda pag umaga. Parang nakikipagngitian sa magaang liwanag ng araw. Pero mga tulos na kahoy na tinalian ng alambre ang bakod niyon.

“Kung umaga, kaygaganda ng bulaklak na ‘yon,” sabi ng may-ari ng konohan ng palay na si Nanang Aida. “Kelayo nga lang sa pagkatao ng may-ari.”

Ang sarap sa mata ng naging itsura ng buong Kamatsile. Parang ang linis-linis. Parang ang ayos-ayos. Pero sa buong bayan, naging pangalawa lang ang baryo namin. At ang hindi pagsali nina Mama Ipe ang itinuturong dahilan ng mga taga-Kamatsile.

“Takaw-pansin! At pa’no’y nasa gitna, malapit sa barangay hall at esk’welahan,” sabi ng magdudulang na si Kuyang Imo.

“Ka’daming namamatay, e kung ba’t di ‘yon ang mauna!” sabi ng may itikang si Kaka Sema.

Tatlo ang anak ni Mama Ipe, lalaki ang panganay, dalawang babae ang sumunod. Hindi ko alam kung ano ang natapos ng dalawang babae, pero inhinyero ang lalaki. Titser naman ang asawa niya, si Ma’am Algado, adviser ko noong grade 5, titser namin sa Hekasi noong grade 5 at grade 6. Maganda si Ma’am Algado, kahit lampas singkuwenta anyos na. Mabait. Laging nagpapasok ng kagandahang-asal sa bawat talakayan.

“Paturo-turo pa ng kagandahang asal, e ‘yung asawa nga n’ya, di n’ya maturuan!” galit na galit na sabi ni Kaka Enyang, nagtitinda ng burong kanin at burong mustasa. “Ke ano pa’t titser s’ya!”

“Oy, Kaka,” sabi ng hilot na si Nanang Ana. “E ‘yan pa nga ‘ata mismong si Ma’am Algado ang nagsusulsol sa asawa, kaya ganyan. Pareho silang may tililing.”

Maging si Tatang, nabubuwisit kay Mama Ipe. Minsan kasing sa tapat nila naiparada ni Tatangang dyip namin. Kinabukasan, ang daming basag na bote ng Gin sa palibot ng dyip. Sabi ni Insong Danteng, “E pinagbabato ng bote. Mga alas-onse siguro.”

Mabuti’t naawat namin nina Inang at Kuyang si Tatang. Balak nang sugurin ni Tatang ng kuwarenta’y singko. Sinabi na lang ni Inang na huwag nang patulan, lalaki lang ang gulo. At bakit nga daw papatulan e may tililing nga, sabi naman ni Ateng.

Kaya nang tibagin ang isang bahagi ng bakod nina Mama Ipe at magbukas ng tindahan sa harap nila ang panganay na babae niya, wala halos bumibili. Pero ako, noong bata pa ako hanggang nang magbeynte anyos, hindi ako ganoon. Lagi kong sinasabi sa sarili kong hindi ako tutulad sa mga taga-Kamatsile. Na ako ang magiging ehemplo ng kagandang-asal.

Kapag magpapabili si Tatang ng Marlboro, o magpapabili si Inang ng suka, o si Ateng ng Nescafe at asukal, doon ako bumibili. Ang unang dahilang iisipin ng mga makakakita, ay dahil iyon ang pinakamalapit sa amin. Hindi nila masisilip ang pinakadahilan ko.

Nagbago iyon nang magdalawampu’t isang taon ako. Nang angkinin nila ang lupa ng dalawa naming kapitbahay, ang lupa nina Mamang Lito at nina Nanang Eta. Pinsang buo pa man din ni Mama Ipe ang dalawa.

Nagharap-harap sa barangay hall ang tatlong pamilya, ipinakita ni Mama Ipe na mayroon siyang titulo. Wala namang maipakita sina Mamang Lito at Nanang Eta. Ang sabi ng iba, baka raw wala ngang titulo ang dalawang bahay.

“E marami naman talaga ritong ‘alang titulo,” hirit ng taga-tabing sapang si Ka Onse, na lagi raw may uhog kahit noong binata na. “Baka nala’an ni Ipeng wala pang titulo ‘yung dal’wa, pinagawa’n.”

“E, malamang nga,” sagot ng Japayuking si Mina. “Pero ano ba naman ‘yung papel na ‘yon. Bata pa ‘ko, d’yan na nakatira ‘yung dal’wang pamilya. Tapos, paaalisin.”

“Kesama ng ugali, oo. Pati kamag-anak,” sabi ni Kagawad Nardo.

Binibili raw ng dalawang pamilya ang lupang kinatatayuan ng bahay nila. Dahil ayaw na ayaw nilang lumipat. Mahal nila ang lugar na iyon, ang mga kapitbahay, ang Kamatsile. At sayang ang bahay. Pero hindi raw pumayag si Mama Ipe.

Tinaningan ni Mama Ipe ang dalawang pamilya. Bago mag-ganitong buwan, dapat, nakalipat na. Walang nagawa ang mga ito kundi umalis. Nang ipinatitibag na ang dalawang bahay, ang daming tao sa labas. Si Mamang Lito, hinimatay pa. Nang matibag na ang mga pader sa loob ng bahay nina Nanang Eta, nang ang pader na pinakahaligi na lang ang nakatayo, abot-abot ang panghihinayang ng mga tao. Parang kapilya sa haba ang bahay. Tulong-tulong ang mga anak na lalaki ni Nanang Eta sa pagpapatayo ng bahay na iyon. Seaman ang apat na anak niyang lalaki.

Nawala sa Kamatsile sina Mamang Lito, nalipat sa ibang baryo. Nakabili naman ng lupa sa bungad ng Kamatsile sina Nanang Eta.

Mabigat sa loob namin ang nangyari. Bata pa langako, madalas na ako sa dalawang bahay. Kalaro ko ang mga apo nina Mamang Lito at Nanang Eta. Kung minsan, pinamemeriyenda pa ako roon, habang nanunuod kami kung hapon ng Mojacko at Voltes V. Pag may uuwing anak ni Nanang Eta, tumatakbo agad ako sa kanila para makisalubong ng tsokoleyt. At hindi ako nawawalan ng Toblerone.

Hindi na kami nagulat nang ang ipalagay ni Mama Ipe sa lupang dating kinatatayuan ng dalawang bahay ay kulungan ng mga manok. Nakaramdam ako ng galit. Hindi maipaliwanag na galit. Gaano ba kahalaga ang mga iyon kumpara sa mga tao at sa pakikipagkapwa-tao?

Ngunit hindi pinabakuran ni Mama Ipe ang pagitan ng lupa namin at ng dating lupa nina Nanang Eta. Hinayaan lang ang dati nang bakod na alambre. Ipinagtaka iyon ng marami.

Oktubre, na-stroke si Tatang. Tatlong araw lang sa ospital, binawian na rin. Sa burol, ni hindi dumalaw si Mama Ipe. Nagbigay lang ng abuloy si Ma’am Algado. Sa libing, ito lang din at ang anak na may tindahan ang nagpunta.

Bandang katapusan ng Nobyembre, nagpunta uli si Mama Ipe sa barangay hall. May dala-dala uling titulo. Ang kalahati ng lupa naman namin ang inaangkin.

Nanginginig si Inang nang malaman ang balita. Hinimatay. Maya-maya, ang dami nang tao sa bahay.

“Takot kay S’yaho,” sabi ni Insong Danteng. “Nu’ng ‘ala na si S’yaho e saka lang gumanyan.”

“Hayup na ‘yan! Mukhang lupa!” sabi ni Mamang Amboy, asawa ni Insong Danteng.

Naisip kong bigla, kaya pala hindi pinabakuran ng pader ang pagitan ng lupang naangkin nila at ng lupa namin.

Ipinahanap ni Ateng kay Kuyang ang pinagbilhan ng lupa namin. Puntahan daw, kinabukasang-kinabukasan din.

Nang gabing iyon, hindi ako makatulog. Dalawang oras na akong nakahiga pero gising na gising pa rin ako. Naiisip ko ang pambabastos sa kamatayan ni Tatang. Naiisip ko kung saan kami lilipat kung buong lupa na namin ang maangkin. Naisip ko ang pagpipilit kong maging magandang ehemplo sa mga taga-Kamatsile.

Tiningnan ko ang oras sa matandang orasan sa dingding. Mag-aalas-onse na. Bumangon ako, lumabas sa kalsada, naglakad-lakad. Nanunuot sa mga buto ko ang lamig. Maninipis na ulap ang nakalatag sa langit. Huminto ako sa kasunod na bahay. Bahagya kung gumalaw ang mga dahon ng sampalok na halos umabot na sa kalsada. Parang may pinagtataguan ang mga bulaklak ng morning glory.

May nakita akong dalawang malaking bato sa gilid ng kalsada. Naalaala ko ang sabi ng may itikang si Kaka Sema tungkol sa dami ng mga namamatay. Dinampot ko ang dalawang malaking bato, at pinagbabato ang kaharap na gate.

Hintuturo

Naisipan kong magbasa ng isang quote sa aklat sa book shelf namin. “Quotations” ang pamagat ng libro. Parang sinasadya, sakto sa nararamdaman ko ang nabasa ko. Lalo akong naguluhan.

Kinahapunan, ini-unfriend ko sa Facebook si Jeff.

Coteacher ko dati si Jeff. History major ako, IT naman siya. Magkaedad lang kami noon, parehong beynte anyos. Bagong graduate. Maitim siyang payat. Parang nakapikit na ang mga mata. Mahilig siya kay Bob Marley. May mga t-shirt siyang si Bob Marley ang nasa design, at madalas niyang kantahin ang “The Three Little Birds” at “No Woman, No Cry.”

Minsan, mga bandang Hulyo, kasisimula pa lang halos ng semestre, nagkakuwentuhan kaming magko-coteacher sa faculty room. Hapon iyon. Marami sa amin ang vacant period. Dahil maliit lang ang eskuwelahan at lampas dalawang libo lang ang mga estudyante, napag-usapan namin kung sino ang mahihina, magagaling at mga nakakainis.

“Si Christine, ‘yung business management, magaling, a,” sabi ng isang babaeng psychology instructor.

“Christine Lizardo?’ tanong ko.

“Opo, Sir.”

“Ay, oo. Magaling ‘yon,” sabi ng isang math teacher. “Maganda pa. Ang ganda-ganda ng mata.”

“Maganda nga ‘yon, Ma’am,” sabi ko. “Crush ko nga ‘yon, e.”

“Ay, nako!” ang lakas ng boses ni Jeff. “Mali ‘yan, Sir. Mali ‘yan!”

“Okey lang ‘yon, Sir,” sabi ng isang babaeng English teacher. “Ikaw naman, Sir. Crush lang naman.”

“Kahit pa, Ma’am. Teacher ka, e. Teacher ka, e.” Ang lakas pa rin ng boses niya.

Na-offend ako. Hindi na lang ako kumibo. Hindi ko na lang sinabi ang gusto kong sabihin na, bakit, napipigilan ba ang nararamdaman? Saka sa isip lang naman, hindi naman ilalagay sa aksyon. Walang madadamay na grades. Parang panlalait. May panlalait na sa isip lang. Hindi iyon okey. Pero hindi naman iyon napipigilan. Ngayon, kung sasabihin, iyon na ang masama. Isinakay na kasi sa wika.

Minsan, nag-status ako sa Facebook. “She’s so pretty,” sabi ko. Pero artista ang tinutukoy ko. Kapapanood ko lang noon ng “The Beach” ni Leonardo de Caprio, at gandang-ganda ako kay Virginie Ledoyen. Nag-comment si Jeff. “Naku, masama yan. Ayan ka na naman.” Hindi ako sumagot. Pero sa inis ko, binura ko ang status. Sayang at hindi ganoon kalakas ang loob ko na burahin ang mismong comment niya, nang malaman man lang niya ang mali niya.

Nang matapos ang academic year, lumipat sa industry si Jeff. Pasukan naulit nang malaman naming hindi pala nag-resign, kundi hindi na na-rehire.

“Pa’no, may isyu pala?” sabi ng isang Filipino teacher. “Estudyante pala natin ‘yung girlfriend.”

At ilang linggo lang, picture na nila ng estudyante ang profile photo niya.

Ang quote na nabasa ko sa aklat namin, “Who are you to judge the life I live? I know I’m not perfect - and I don’t live to be - but before you start pointing fingers… make sure your hands are clean!” Mula kay Bob Marley.

Kudlit (2)

May mga bagay

na napapalitan ng ibang bagay,

may dalawa na nagiging isa,

may mga nawawala

at hindi alam kung saan napunta.

May matatakot.

May mag-aalala.

May malulungkot.

Ngunit may ilang matiyaga

at may tiwala,

matutuklasang sa sariling kakayahan

maghihiwalay ang mga naging isa,

magbabalik ang mga inakalang

hindi na makikita.

Company Outing

“Sir Macky, nag-confirm ka na po, Sir?” tangan ni Ms. Jenny, secretary ng department namin, ang isang folder.Nasa harap siya ng mesa niya, sa tabi ng pinto. Siya ang unang daratnan ng sinumang papasok sa DELACOMM (Department of Languages and Communication).

“Ano po ‘yan?” pinupuno ko ng tubig sa water dispenser sa tabi ng pinto ang tumbler ko.

“Sa excursion, Sir. Pakibasa po muna.”

Inabot ko nang puno na ang inuminan ko. Tatlong long bond paper ang naka-fastener sa folder. Nakalagay sa una ang mga alituntunin para sa mga sasama. Sa San Juan, Batangas ang outing. April 25, Biyernes. Tatlong linggo na lang. Alas-singko lalakad ang mga bus. Naka-highlight ang panglimang alituntunin. Ikakaltas sa sahod ng mga pumirma pero hindi sumama ang magagastos dapat sa kanila. Nakakulong sa parentheses ang halaga, kaya parang lalong bumigat. P2,000. Sa huling dalawang pahina, ang pangalan ng mga faculty member na sasama. Nasa 1/3 na ang pumirma. Nakapirma na ang dalawa. Nauna pa sa akin.

“Pumirma na po nu’ng Saturday sina Ma’am Rhina at Sir Melvin. Kelangan pa yata kasing may maunang pumirma sa inyo para sumama ‘yung dal’wa,” nakangiti si Ms. Jenny.

“Naman, Ma’am,” napangiti ako. Inabot ko ang signpen sa mesa niya. Pumirma ako. “That’s what friends are for.”

Sabay kaming natanggap ni Melvin. Pangalawang semestre na namin pareho. Si Rhina, nitong panglawang semestre lang. Pare-parehas kaming nagtapos ng AB Filipinolohiya sa PUP. Magkaklase silang dalawa, nauna langako sa kanila ng isang taon. Pero magkakaedad lang kami. Pare-parehong beynte-tres anyos.

Wala pang tapos sa amin ng masteral, puro units pa lang. Masteral sa Malikhaing Pagsulat ako sa UP, Masters of Arts in Filipino naman sila sa PUP.

Sa aming tatlo, ako ang may pinakamaraming load. 24 units.Full timer.Silang dalawa, part timer lang. Parehong 15 units. Full time dapat si Melvin, pero dahil may iba pa siyang eskuwelahan, naging part timer lang siya. Kaya nitong pangalawang semestre, natanggap si Rhina.

Nagtuturo sa ISAT Caloocan si Melvin, 18 units. Di bale, 33 units siya lahat-lahat. Sa QCPU naman si Rhina, 15 units. 30 units, di bale. Mas marami pa ang teaching load nila kaysa sa akin. Pero magkakasinglaki lang ang sahod namin. Malaki ang per hour sa CTP (College for Technical Programs).

Hangga’t maaari, ayoko nang gaya ng sa kanila. Part timer sa dalawang eskuwelahan. Mainam, dahil hindi nakababagot. Dalawang mundong ginagalawan, dalawang lipunan, dalawang kultura. Hindi ka rin maitatali sa mga obligasyon. Lalung-lalo na sa politika at mga tsismisan. Pero mas nakakapagod ang ganito. Mas maraming preparasyon. Lugi pa sa biyahe.

Katunayan, maraming absent sina Melvin at Rhina. Si Melvin, pag Miyerkules at Sabado, alas-onse ang huli niyang klase sa ISAT. Kumakain muna siya bago umalis. Alas-onse y media, dapat, tapos na siya. Pero madalas, hindi kinakaya ng isang oras at kalahating biyahe. Kaya kadalasan, kundi late, absent siya. Ganito rin ang kay Rhina, kung Miyerkules at Sabado rin.

Minsan, hindi rin sila ganoon kahanda sa mga klase nila. Hindi na nakapagbabasa, ni nakagagawa ng Powerpoint Presentation. Whiteboard at marker na lang sila. Sa mesa, nakabukas ang aklat. Pero mas madalas, reporting sa klase.

Nahihiya na nga raw sila sa mga estudyante. Lalo sa sarili nila. Pero hindi naman daw puwedeng sa isang eskuwelahan lang sila. Hindi sila mabubuhay ng kakarampot na suweldo.

Kinabukasan, Martes, nasa CTP kaming tatlo. Apat na araw lang sila sa CTP: Martes at Biyernes, Miyerkules at Sabado.Lunes hanggang Biyernes naman ako.Wala akong pasok pag Sabado.

“Usap-usap tayo ng dadalhin,” sabi ko.Magkakaharap kami sa mesa sa faculty room. Magkatabi silang dalawa. Kumakain ako ng tanghalian. Adobong sitaw.

Kadarating lang ng dalawa. Ala-una lagi ang klase nila.Kung Martes at Biyernes, alas-dose y media pa lang, nasa eskuwelahan na sila.

“Magpapaluto akong adobo sa landlady namin,” sabi ni Melvin. Naka-lavender na longsleeve siya at naka-clear glass na walang grado. Matangkad siya na maitim.

“Sige-sige,” tumango ako.“Iyo?” nakatingin ako kay Rhina.Mas maitim siya kaysa kay Melvin. Medyo makapal ang kilay at lampas nang kaunti sa balikat ang buhok. Naka-headband siyang puti, pulang pencil-cut at violetna blouse.

Nag-isip siya saglit.Nanulis ang nguso. “Kanin!”

Nanlaki ang mga mata ni Melvin. “Wow, a! Wow! Nakakahiya naman sa’yo!”

Natawa ako.“Ano nga? Umayos ka!” May nalaglag na sitaw sa mesa mula sa kutsara.

“Aba, hindi pa ba maayos ‘yung kanin?”

“S’yempre, kanya-kanyang dalang kanin,” mabilis ang sagot ni Melvin.

“E wala akong budget, e.”

“Lagi ka na lang walang budget,” nagkamot ng patilya si Melvin.

“Hello?” namilog ang mga mata ni Rhina. “Panganay po ako sa’min. Ako po’ng nagbibigay ng baon sa dal’wa kong kapatid.”

“Ba’t ako? Ba’t ako?” lumakas ang boses ni Melvin. “Mangingisda lang tatay ko. Si Mama, mananahi lang. Pangalawa ko, pero ‘yung kuya ko, pamilyado na. Nakabuntis.Sa padala ko lang halos umaasa ‘yung mga kapatid ko sa Pangasinan.”

Natatawa na ako. Normal na namin ang ganito. Kung mag-usap, aakalain ng ibang nag-aaway na kami. Gusto ko pa nga sanang makisali, sabihing sa amin, ako ang nagbabayad ng bahay at kuryente. Tatlong libo ang bahay namin, due date na sa April 11. At nagtaas na naman ng singil ang Meralco.

“O, sige,” sumandal si Rhina.“Pag-iisipan ko.”

“Dalhin mo ‘yung camera mo,” sabi ko kay Rhina. May camera ang cellphone ko, pero 5.0 megapixel lang.

“Hindi akin ‘yon.Sa pinsan ko ‘yon. Hinihiram ko lang.”

“O, basta. Dalhin mo.”

“Hiramin ko pa.”

Tumango ako. Tinusok ko ng tinidor ang huling tatlong pirasong sitaw. Toyo’t mantika na lang ang nasa lumang Tupperware.

“Pag-ipunan ko nga ‘yan,” sabi ko. “Ang hirap nang walang camera.Alam mo ‘yon? Maganda ‘yung may remembrance ka man lang sa mga napupuntahan mong lugar. O sa mga okasyon at gathering. Nang nababalik-balikan mo. Nu’ng gumradweyt ako, hard copy lang ‘yung mga picture namin. Hiram lang kasi ‘yung digicam. Ipina-print agad namin. Sabi ko, ‘wag buburahin ‘yung photo. Wala pa kasi ‘kong flashdrive n’un. Ika-copy ko ‘ka ko. Inilipat n’ya sa PC nila. Tapos, nalimutan n’ya kong sabihan, na-reformat.”

“Ang hirap maging mahirap, no?” nakasimangot si Rhina. “Pero, alam mo, Macky, dapat, di mo na masyadong iniisip ‘yung ganyan,” sumeriyoso ang anyo niya. Parang kumapal lalo ang mga kilay niya.“Mainam ka pa rin, nakatapos ka.E ‘yung iba?”

Nang nasa kolehiyo pa kami, magkakasundo na talaga kami. Pero rito na lang sa CTP kami naging mas malapit sa isa’t isa.

Sa apat na taong pagtatrabaho, natutuhan kong gumagaan ang araw-araw na pagpasok, hindi na nagiging sakripisyo, dahil sa mga kaibigang kasama sa trabaho. Kaya marahil maraming tao ang mas matatagalan ang trabahong di kalakihan ang sahod, kung kasundo ang mga katrabaho. Kaysa sa malaki ang sahod pero hirap na hirap sila sa pakikisama.

May susi ang lahat ng locker sa DELACOMM. Pero ang sa aming tatlo, laging nakabukas. Para makakuha kami agad sa locker ng isa’t isa ng kung ano mang kailangan. Minsan, kailangan niMelvin ng libro sa Filipino 1, nalimutan niya sa bahay ang sa kanya. Kinuha niya sa locker ko nang walang paalam ang sa akin. Isinauli at sinabi na lang niya pagkatapos. Minsan naman, mali-late na si Rhina sa klase niya, nang maalaala niyang wala nang tinta ang mga marker niya. Absent si Melvin noon, kaya kinuha niya muna ang marker nito.

Kung deadline na kinabukasan ng kung anong ipapasa, at wala pang gawa ang isa sa amin, nagtutulungan kami. Kadalasan, ako ang nagti-text sa kanila. “Deadline na bukas ng midterm exam, nakapagpasa na ba kayo?”

May isang beses na wala pang gawa si Rhina. Ini-e-mail ko na lang sa kanya ang sa akin. Ini-edit na lang niya, nang di mahalata. Mahalagang may maipasa sa chairperson, nang hindi madale sa performance evaluation. Pinalitan na lang niya nang ipo-photocopy na, dahil magkaiba kami ng talagang itinuturo. Baka raw bumagsak ang mga estudyante niya kung ang exam ko ang gagamitin.

Abril 21 ang deadline ng encoding ng grades. Lunes. Hanggang alas-singko lang. Ang di makapag-encode, ayon sa sabi-sabi ng matatagal na sa CTP, hindi mari-rehire.

Alas-dos ako dumating. Pero alas-tres ako nag-encode. Tuwing huling araw ako lagi nag-i-encode dahil nahihirapan akong tsekan ang final paper ng mga estudyante ko sa Filipino 2, “Pagbasa’t Pagsulat Tungo sa Pananaliksik.” Kinukuha ko pa ang link ng mga gawang alam kong copy-paste lang sa internet. Nang may ebidensiya kung bakit zero sila sa final exam.Kung bakit bagsak sila.

Sa computer laboratory ang encoding. Mula alas-dos hanggang ala-tres, nasa faculty room ako. Nag-a-adjust ng grade. Ginagawang 75 ang 71, 72, 73 at 74. Biglang nagiging 100 sa recitation ang estudyanteng kahit kailan naman tawagin, walang maisagot.

Sina Rhina at Melvin, alas-kuwatro y media na nag-encode. Dalawang gabi raw nilang nilamay. Namamaga nga ang mga mata ni Melvin.

“Sabay nga,” sabi niya habang naghihikab. “Ang hirap. Encoding din sa kabila. Deadline sa Miyerkules.”

Kinabukasan, pirmahan ng clearance. Kailangang makapagpa-clearance para makuha ang sahod sa huling cut-off.Ang kay Rhina, ipambabayad sa utang. Ang kay Melvin, ipadadala sa Pangasinan. Ang sa akin, ipambabayad sa bahay. Nagtatanong na nga si Mama kung magkano ang sasahurin ko. Sabi ko, hindi ko pa alam.

“Bukas, ten tayo, a,” sabi ni Rhina. “Ten, a! Ten!” hinahampas-hampas niya kami ni Melvinsa braso.

Pero alas-onse na ako dumating. Tinanghali ako nang gising. Ngayon lumabas ang puyat ko sa ilang gabing pagko-compute ng grades. Pagdating ko, nasa harap ng mesa sina Melvin at Rhina. Nakasimangot si Rhina, tulala naman si Melvin.

“Sobrang init ba?” biroko.

Itinulak ni Rhina palapit sa akin ang cellphone niya. Dinampot ko. May message. “Tara sa labas.” Kinabahan ako. May ideya na ako.

Lumabas sila ni Melvin, sumunod ako. Huminto kamisa hallway, malapit sa hagdanan. Umupo sa pangalawang baitang si Rhina.

“Di na kami rehired, Macky,” nakasandal si Melvin, nakapamulsa, nakatitig sa sahig.

“Ba’t daw?” kinakabahan akong baka hindi rin ako rehired.

“Kinausap na kami ni Ma’am Quejada,” nakapangalumbaba si Rhina. Si Ma’am Quejada ang chairperson namin. “Sa absences daw.”

Hindi ako nakakibo. Hindi ko alam ang sasabihin ko. Na-guilty ako na may naramdaman akong tuwa sa isiping kung absences ang dahilan, malamang, rehired ako. Na-guilty akong nakahugot ako ng tuwa sa sandaling dapat malungkot ako.

Nagpapirma ako ng clearance kay Ma’amQuejada, pagkatapos.Nakangiti ako habang pinipiramahan niya ang clearance ko. Na para bang may magagawa iyon para ma-rehire ako. Wala siyang sinabi. Hindi niya ako kinausap. Rehired ako, ibig sabihin.

Bago kami umuwi, nag-Puregold muna kaming tatlo. Bumili ng babaunin sa outing. Usap-usap ulit.Hindi puwedeng magkamukha ng bibilhin. Nakatigtu-two hundred kami. Mahigpit ang usapang tabi-tabi kami sa upuan. Picture-picture. Hingian ng pagkain. Nakikita ko nang baka mas masaya pa ang biyahe kaysa sa mismong outing.

Huwebes ng gabi, maaga akong natulog. Mga alas-nuwebe. Nang di ako mahirapang gumising at nang di ako makatulog sa biyahe. Hindi ako lagi natutulog sa biyahe. Lalo kung unang punta ko pa lang sa isang lugar. Kahit pa mga bukid lang naman ang nakikita. Nakakatagpo ako ng kapayapaan habang nasa tabi ng bintana ng bus, at nakatingin sa langit at sa mga bukid at bundok, at nag-iisip.

Alas-tres ako ginising ng alarm ng cellphone ko. Inaantok pa ako. Parang gusto ko pang humirit ng kinse minutos. Dinukot ko sa ilalim ng unan ang cellphone ko, at pinatay ko ang alarm. May text sa akin. Lima. Galing kina Melvin at Rhina. Hindi na raw sila makakasama. Nawalang bigla ang antok ko. Parang nalusaw. Tiningnan ko ang text. Mga alas-onse lang isinend.

Ipinorward ni Rhina ang text ni Ms. Jenny. Sabi raw ng HR, hindi na puwedeng sumama ang mga hindi rehired. Sabi pasa dulo, “Thanks for understanding!” Kahit hindi muna inaalam kungpayag baang mga itinext nila. Kung magaan man lang ba sa loob ng mga ito ang kabastusan nila. “Enjoy na lang,” sabi pa ni Rhina sa text.

Medyo madrama naman ang kay Melvin. “Yun na nga lang ang pampalubag loob sa amin e.”

Pumunta ako sa kusina. Nagmumog ako, saka agad nagtimpla ng kape. Lumabas ako, pagkatapos. Ipinatong sa mahabang upuang plastik ang tasa.

Mainit ang hangin maski madaling-araw. Maingay ang mga kuligligsa tabi ng kanal. Tumingala ako. Makakapal na ulap ang nasa langit. Wala halos bituin. Isang eroplano ang parang bituing lumulusot sa mga ulap.

Uminom ako ng kape, pinag-iisipan kung sasama pa ako sa excursion. Parang ayoko nang sumama. Parang hindi na ako mag-e-enjoy. Gusto kong kahit sa ganitong paraan man lang, madamayan ko sina Melvin at Rhina. Pero nagsusumigaw sa isip ko ang ikakaltas sa aking  P2,000. Parang naririnig ko ang boses ni Mama. “’Nak, ‘yung pambayad natin sa bahay, a. Noong a-onse pa ang due date.”

Inubos kong bigla ang kape. Ramdam ko ang init sa sikmura at baga ko. Pinunasan ko ng palad ko ang pawis sa noo ko. Pumasok ako sa bahay, at inabot ang tuwalya sa sampayan. Sa CR, dinampot ko ang tabo at sunud-sunod ang ginawa kong buhos.